publikacje

Wróć do listy

Seweryn Pieniężny (wydawca „Gazety Olsztyńskiej”) na co dzień

Knosała spisanie własnej opowieści o życiu i działalności Seweryna Pieniężnego (juniora) motywuje tym, że z małżeństwem Pieniężnych łączyła ją wielka przyjaźń. Zarówno Seweryna, jak i jego żonę Wandę darzyła ogromnym szacunkiem i bezgranicznie im ufała. Co jakiś czas w swój wywód wtrąca osobiste wspomnienia związane z rodziną tych działaczy i dziennikarzy. Pieniężnych poznała w wagonie pociągu jadącego przez Brodnicę. Pieniężny miał się nią zaopiekować jako delegat grupy Polaków z Prus Wschodnich w trakcie Zjazdu Polaków w Niemczech w Warszawie (sierpień 1934). Od razu przypadli sobie do gustu. Pieniężny już wówczas przewidział, że będą się przyjaźnić aż do śmierci. Knosała często odwiedzała później dom dawnego opiekuna. Dzięki niemu i jego żonie poznała Ryszarda Knosałę – swego przyszłego męża, nauczyciela szkoły w Chabrowie, którego Pieniężni bardzo cenili i lubili. Według autorki Seweryn i Wanda stanowili małżeństwo doskonałe, bardzo dobrze się dogadywali i wspaniale wychowywali dzieci. Byli dla niej wzorem rodzinnego życia. Knosała podkreśla, że to właśnie dzięki Ryszardowi jest w stanie przybliżyć dokładnie sylwetkę Pieniężnego. Jednocześnie zastrzega: „zdaję sobie sprawę, że obraz biograficzny Seweryna Pieniężnego – syna bez archiwalnych danych – absolutnie nie jest kompletny […]” (s. 5). Według autorki jej studium „posłużyć może do głębszej i wnikliwszej charakterystyki tak poważnej osobistości w dziele zachowania polskości Warmii i Mazur w historycznej przeszłości” (s. 5). Knosała nie tylko skupia się na opisie działalności Pieniężnego, ale też charakteryzuje jego stosunki rodzinne, psychikę, barwnie przytacza liczne anegdoty z jego życia.

Swą opowieść autorka zaczyna od nakreślenia życiorysu Jana Liszewskiego – syna kowala urodzonego w 1852 r. w Klebarku Wielkim pod Olsztynem. Liszewski był nauczycielem w szkole niemieckiej. Wkrótce zrezygnował z pracy ze względu na sympatie propolskie. Po krótkim pobycie na ziemi płockiej wrócił na Warmię i w Olsztynie założył małą drukarnię przy Starym Rynku. 1 kwietnia 1886 r. wydał pierwszy numer „Gazety Olsztyńskiej”. W 1888 r. do Olsztyna z Poznania przyjechał Seweryn Pieniężny (ojciec Seweryna Pieniężnego juniora). Mężczyźni już wcześniej poznali się w oficynie Leitgebera w Poznaniu. Seweryn poślubił siostrę Liszewskiego, Joannę. W 1894 r. inicjator „Gazety Olsztyńskiej” umarł na suchoty. Drukarnię odziedziczyła jego siostra Joanna już jako żona Seweryna. Sam Pieniężny (senior) „był bojowym propagatorem sprawy polskiej na Warmii” (s. 2). Organizował liczne stowarzyszenia polskie i wiece przedwyborcze. Przeniósł drukarnię z rynku na ul. Dolnokościelną (dziś Staszica). Pieniężny wykazywał się dużą aktywnością społeczną – założył Kółko Rolnicze, starał się zespolić wszystkich Warmiaków – Polaków przez gromadzenie ich w organizacjach społecznych, zjednywał sobie rolników, kupców i rzemieślników. Seweryn Pieniężny (senior) umarł 2 listopada 1904 r. Osierocił dwóch synów: Seweryna (juniora) i Władysława.

Po krótkiej charakterystyce prowodyrów „Gazety Olsztyńskiej” Knosała przechodzi do nakreślenia portretu Seweryna Pieniężnego (juniora). Urodzony 25 lutego 1890 r. w Olsztynie, sam Seweryn zawsze miło wspominał dzieciństwo – biegał po Starym Rynku i liczył wraz z bratem Władysławem i kolegami filary arkad (uczyli się w ten sposób rachunków). W dni targowe, gdy bawił się w berka lub chowanego, nieraz krył się pomiędzy ogromnymi chustkami Warmianek – te go szturchały, czasem miał przez to siniaki. Pewnego dnia poskarżył się matce, ta jednak nie pożałowała chłopca i go surowo ukarała. Knosała zaznacza przy tym: „pamiętając o skutkach skargi, nigdy więcej nie szukał interwencji u matki ani kogokolwiek z najbliższego grona rodziny” (s. 6). Wczesną młodość Pieniężny spędził na ul. Dolnokościelnej 12. Uczył się w szkole podstawowej w Olsztynie, język polski dodatkowo przyswajał w domu. Kształcił się też w prywatnej szkole ks. Walentego Barczewskiego w Brąswałdzie. Knosała wiele fragmentów swego tekstu poświęca licznym figlom, jakie Pieniężny płatał w tej placówce, w tym nieraz dokuczał samemu Barczewskiemu (podjadał mu śniadanie). Za to już jako dorosły często później z tym duchownym współpracował.

Po śmierci męża matka małych Pieniężnych na redaktora „Gazety Olsztyńskiej” mianowała swego szwagra, Władysława Pieniężnego. Stryj wprowadzał Seweryna w świat wydawniczy: umożliwiał mu prowadzenie działalności w placówkach kulturalnych i gospodarczych oraz organizowanie czytelni ludowych. Rozwój młodego Pieniężnego przerwał wybuch I wojny światowej. Wraz z bratem przebywał na froncie, do armii zaciągnięto także Władysława Pieniężnego. Knosała zaznacza, że Pieniężny ewentualnych przeciwników zawsze zwyciężał humorem.  Na froncie zarzucano mu „bycie czerwonym” (ogłaszał, że czeka na wyzwolenie ujarzmionych narodów, w tym Polski), na co odpowiadał, że owszem, jest czerwony, ponieważ na jego twarzy często goszczą rumieńce. Szybko zyskał autorytet w wojsku. Jego brat Władysław zginął pod Reims. Matka Joanna w trakcie wojny cały czas wkładała dużo wysiłku w to, by gazeta była wciąż wydawana na wysokim poziomie. Sama z dwiema pracownicami zestawiała numery gazet, kręciła ręczną korbą drukarską, łamała numery, robiła przedruki, pisała własne teksty. Pomagali jej ks. Barczewski oraz Stanisław Nowakowski – korektor „Pruskiego Przyjaciela Ludu” (pisma publikowanego po polsku, ale proniemieckiego). Nowakowski anonimowo ogłaszał swoje teksty w „Gazecie Olsztyńskiej”, tłumaczył też wiadomości z niemieckiego na polski.

Po wojnie Seweryn zaprzyjaźnił się z Nowakowskim i mianował go redaktorem naczelnym swego pisma. Pieniężny przeniósł też drukarnię na ówczesną ul. Młyńską 2. Zmodernizował maszyny i zajął się personelem. Zaczął też zdecydowanie walczyć o polskość Warmii: wspierał młodzieżowe stowarzyszenia i organizacje, w 1919 r. utworzył Towarzystwo Młodzieży Polskiej. Po ogłoszeniu plebiscytu 11 lipca 1920 r. szpalty gazety oddał Komitetowi Plebiscytowemu. Po nieudanym plebiscycie Pieniężny apelował, by Polacy nie opuszczali Warmii. W grudniu 1920 r. Pieniężny wziął udział w zjeździe konstytucyjnym Związku Polaków w Prusach Wschodnich. Po tym wydarzeniu udało mu się zwiększyć nakład „Gazety Olsztyńskiej” do 3000 egzemplarzy. Od 1921 r. jego pismo było już naczelnym organem IV dzielnicy Związku Polaków w Niemczech. Wydawało różne dodatki, takie jak „Mazur” czy „Głos Ewangelijny”, mające zespolić Warmiaków z Mazurami. Niemcy starali się konfiskować i niszczyć wszystkie gazety.

Knosała portretuje Pieniężnego jako człowieka o dużych zdolnościach organizacyjno-społecznych. Wydawca utrzymywał dobre kontakty z rybakami i handlarzami – oni dostarczali mu aktualne wiadomości ze swoich dziedzin i miejscowości. Na prośbę Pieniężnego rybacy i handlarze zawijali ryby w niemiecką gazetę „Allensteiner Zeitung”, a „Gazetę Olsztyńską” dawali jako darmowy dodatek do towaru, by ci, którzy bali się jawnie ją kupować, mimo wszystko mogli ją czytać. Ludzie chętnie przychodzili po kolejne egzemplarze, a rybacy i handlarze mieli coraz większe obroty. Pieniężny nawiązywał też dobre relacje z warmińskimi babkami sprzedającymi różne zioła. Przyjaźnił się z Michałem Kajką, mazurskim cieślą i poetą, walczącym o polskość. Pieśni mazurskie tego twórcy drukował Pieniężny w swej gazecie od 1927 r. Następnie Knosała opisuje życie rodzinne Seweryna Pieniężnego. Po plebiscycie ożenił się on z Wandą Dembińską ze Żnina Wielkopolskiego. Kobieta przybyła do Olsztyna, by pracować w charakterze sekretarki komitetu plebiscytowego. Pieniężny twierdził, że zakochał się w niej od pierwszego wejrzenia. Matka Wandy nie sprzyjała temu małżeństwu, widziała dla zdolnej córki inną przyszłość (chciała, by ta pracowała na rzecz kultury swego regionu). Także matka Pieniężnego, Joanna, niezbyt ufała synowej, dlatego aż do śmierci pozostawała jedyną prawną właścicielką zakładu drukarskiego. W 1920 r. małżeństwo wyprowadziło się z domu Joanny. Stosunki Seweryna z matką do końca pozostawały dość napięte (mieli zupełnie inną wizję drukarni). Joanna złagodniała dopiero wtedy, gdy została babcią. Wpływ wnucząt: Konstantego, Ewy i Marii nastawiał ją do syna bardziej pokojowo.

Kolejna część tekstu Knosały przedstawia różnego rodzaju problemy personalne związane z pracą „Gazety Olsztyńskiej” (częste zmiany redaktorów, liczne zatargi). Autorka wspomina o obchodach 50-lecia „Gazety Olsztyńskiej”, które odbyły się 1 kwietnia 1936 r.  Z uwagi na trudności związane z wyborem kolejnego redaktora naczelnym „Gazety Olsztyńskiej” od 1938 r. został sam Seweryn Pieniężny. Już od 1937 r. słychać wypowiedzi zapowiadające wojnę. W sierpniu 1939 r. Pieniężny odbył poważną rozmowę z żoną Wandą. Zapewniał ją, że wszyscy przeżyją ten konflikt, i obiecał, że nie będzie narażać swojego życia, uciekając przed Niemcami. W przeddzień wojny opublikował ostatni numer „Gazety Olsztyńskiej”. Na pierwszej stronie pisma ukazał się jego artykuł Bez trwogi, Bracia!. 1 września 1939 r. aresztowano go, gdy pracował w redakcji. Kazano mu wozić ręcznym wózkiem po mieście różne przedmioty (miało go to upokorzyć w oczach mieszkańców Olsztyna). Żonę Wandę eksmitowano z mieszkania. Siedzibę gazety wysadzono w powietrze.

Seweryna Pieniężnego przewieziono do obozu w Hohenbruch. Został rozstrzelany w lutym 1940 r. Świadkowie jego śmierci – Franciszek Kellhmann i Tadeusz Pecała – relacjonowali potem, że ponoć jako jedyny z czwórki rozstrzeliwanych krzyknął nad wykopanym przez siebie dołem po niemiecku – tak, by hitlerowcy zrozumieli: „Noch ist Polen nicht verloren!” (Jeszcze Polska nie zginęła!). Pieniężny nie był w stanie wykopać swego grobu głęboko, ponieważ hitlerowcy wcześniej znęcali się nad nim fizycznie i psychicznie. W 1946 r. odnaleziono miejsce zbrodni i ekshumowano zwłoki. Towarzysze z obozu wspominali go jako łagodnego człowieka, który w wigilię śpiewał swoją ulubioną kolędę o Kubie i Mikołaju. Knosała dodaje, że 8 grudnia 1939 r. aresztowano także Wandę Pieniężną (zarzut: udzielanie pomocy polskim jeńcom pracującym w zimnie i głodzie w olsztyńskich przedsiębiorstwach). Córki Pieniężnych trafiły pod opiekę autorki tekstu. Pieniężna skazana została na dziewięć miesięcy więzienia (przebywała w placówkach w Ełku, Insterburgu i Cottbusie). W przeddzień wywiezienia Wandy Knosała zorganizowała jej widzenie z córkami. Tego samego dnia Pieniężna dowiedziała się o śmierci męża. Knosała przytacza słowa zrozpaczonej kobiety, które ta skierowała do swych córek: „Jesteście sierotami! Ci mordercy zamordowali wam ojca! Nieprawda, nie wierzcie, wasz ojciec nie był wichrzycielem!” (s. 56). Po dziesiciu miesiącach Pieniężną zwolniono z więzienia. Udało jej się wraz z córkami przeżyć wojnę.

Na koniec Knosała podkreśla wagę „Gazety Olsztyńskiej” w czasach przedwojennych. Redakcja nie tylko wspierała akcje propolskie, ale też drukowała wartościowe polskie książki, dzięki czemu skutecznie promowała czytelnictwo. Ludzie na podstawie tej gazety uczyli dzieci czytać po polsku. Najpopularniejszymi autorami na Warmii byli: Henryk Sienkiewicz, Maria Konopnicka, Maria Rodziewiczówna, Wacław Gąsiorowski, Adam Mickiewicz. Swój wywód Knosała kończy ogólną refleksją: „Bo książka i prasa była szkołą, była podręcznikiem poznania historii ojczystej, piękna literatury i kultury polskiej […]. Warmiacy czytali coraz lepiej i więcej, brali udział w konkursach na ilość przeczytanych książek czy znajomość pisarzy. I dla mazurskiego społeczeństwa dobierała gazeta artykuły o takiej treści, które ich interesowały” (s. 59).

Autor/Autorka: 
Miejsce powstania: 
s.l.
Opis fizyczny: 
59 s. ; 29 cm.
Postać: 
luźne kartki
Technika zapisu: 
maszynopis
Język: 
Polski
Miejsce przechowywania: 
Dostępność: 
dostępny do celów badawczych
Data powstania: 
1970
Stan zachowania: 
bardzo dobry
Sygnatura: 
DH 5424 OMO
Uwagi: 
Data powstania dokumentu podana w przybliżeniu.
Słowo kluczowe 1: 
Słowo kluczowe 2: 
Słowo kluczowe 3: 
Osoba, której dotyczy treść: 
Główne tematy: 
czasopisma na Warmii, działalność społeczna na Warmii i Mazurach, I wojna światowa, II wojna światowa, rozstrzelanie, okupacja niemiecka, stosunki rodzinne, wydawca czasopisma, polska tożsamość narodowa, niemiecka tożsamość narodowa, germanizacja, edukacja narodowościowa, edukacja obywatelska
Nazwa geograficzna - słowo kluczowe: 
Zakres chronologiczny: 
Od 1852 do 1946
Nośnik informacji: 
papier
Gatunek: 
biografia/życiorys