Listy do Zenona i Floriana Chaborskich

Listy Kai Chaborskiej są interesującym rewersem jej literackiego pamiętnika. Niepozbawione walorów literackich (w pełni ujawnionych we wspomnianym pamiętniku), kreślą szczegółowo losy kobiety – siostry, córki – pozostałej ze starym ojcem i zmuszonej do opieki nad majątkiem po wyjeździe dwóch braci (Zenona i Floriana) po upadku powstania listopadowego. Ten korpus epistolograficzny, złożony ze 105 listów, stanowi nie tylko ważny dokument, ilustrujący popowstaniową sytuację kobiet na ziemiach polskich, lecz także uzupełnienie do biografii rodziny Chaborskich, o której (w kontekście relacji ojca Feliksa z synami Zenonem i Florianem) pisała Alina Witkowska (A. Witkowska, Cześć i skandale. O emigracyjnym doświadczeniu Polaków, Gdańsk 1997). Symptomatyczne są w tym kontekście tużpopowstaniowe uwagi Kai Chaborskiej: „Piszesz, abyśmy za mąż wychodziły. Ja już o tem nie myślę, chociaż i nie myślałam jeszcze. Jeśli Bóg da co dobrego siostrom, cieszyć się będę! Ale u nas nie moda, aby się kto o ubogie panny starał. My też nie udajemy, żeśmy bogate” (k. 1085); „[...] do tych, co zostali, nie mamy żadnego wielkiego uczucia” (k. 1088); „Nasi pozostali panowie fraczkowie ani zajrzą tam, gdzie nie ma posagu. [...] Słowem, nie wiedzieć, co z sobą robić – albo zostać na wieki panną, co jest niezawodne, albo zrobić salte mortalis [sic; powinno być: salto mortale] i wyjść za wojskowego. Taki jest stan rzecz interesów panien wszystkich w okolicy, wyłączywszy bogatych” (k. 1137).

Wizja powrotu braci, ponownego połączenia się z nimi pojawiała się niemal w każdym liście, ale autorka zdawała sobie sprawę z konsekwencji, jakie niosłoby za sobą osiedlenie się przez nich pod zaborem rosyjskim: utraciliby swobodę, uwikławszy się w zależność od zaborcy i rosyjskich właścicieli ziemskich. Realna szansa na spotkanie z braćmi pojawiła się dopiero w czerwcu 1858 r. – Chaborska miała zostać towarzyszką bogatej, samotnej kobiety, wybierającej się do wód. Tryb życia i dziwactwa „starej panny” zniechęciły jednak autorkę do podróży, kiedy przez dwa tygodnie mieszkała w Kijowie i oczekiwała wyjazdu. W lutym 1859 r. w strony rodzinne wrócił Zenon Chaborski, z którym Kaja zamieszkała w Steblowie, miasteczku należącym do Zenona Hołowińskiego. Chaborski otrzymał pracę w tamtejszym magazynie rafinatu. Warunki pracy i nowego miejsca zamieszkania rodzeństwa dają wyobrażenie, jak trudna była decyzja o powrocie do kraju, głównie ze względu na brak dobrego zatrudnienia. Obrazowo opisuje to Chaborska w liście do Floriana z 17 marca 1859 r. O drodze brata do pracy pisze: „[...] nie idzie się przez plac de la Concorde, ale plac de la disordre”, a sam Zenon w tej samej wiadomości donosi, że dostał się na Syberię albo jeszcze gorzej. W 1860 r. Zenon otrzymał posadę leśniczego w dobrach hrabiego Tomasza Łubieńskiego.

W korespondencji z ostatnich lat komunikuje się z bratem kobieta stara, utyskująca na swoje zdrowie i los chorowitej siostrzenicy, Eweliny. Głównym źródłem jej niezadowolenia, jak można sądzić na podstawie treści, jest brak własnej rodziny. Chaborska, już ponadsześćdziesięcioletnia, tuła się po domach obcych ludzi (przez jakiś czas pracuje jako opiekunka dzieci Karola Jokisza) i krewnych (Ludwika Malinowskiego). Czyni też sobie wyrzuty za otrzymywaną od Floriana pomoc finansową: „Niech Ci Bóg zapłaci za udział nam swej ciężkiej pracy! Nam, pasożytom, którzy jak jemioła na dębie cudzym sokiem żyjemy!!” (k. 1557).