publikacje

Wróć do listy

Dwa rozdziały wspomnień

„Zakopane 1914–15” („Mój domek, wrzesień 1967” – moment pisania). Fragment wspomnień dotyczący pobytu Andrzeja i Olgi Małkowskich w Zakopanem na początku pierwszej wojny światowej. Wybuch wojny zastał Małkowskich w obozie na Hurkotnem. Po otrzymaniu wiadomości o rozpoczęciu działań wojennych oboje wrócili do Zakopanego, gdzie ściągnęły tłumy uciekinierów, chcących wydostać się przez Tatry z Galicji. Małkowska, ze wsparciem finansowym Władysława Zamoyskiego, właściciela Zakopanego, otworzyła Herbaciarnię na Bystrem (w punkcie tym nie tylko przygotowywano jedzenie, lecz także mieściła się tu pralnia, z której korzystali legioniści zainstalowani na Poroninie). Razem z pracującymi w Herbaciarni harcerkami (przede wszystkim Lelą Wolską) przez kilka niedzielnych wieczorów autorka organizowała teatrzyk dla dzieci. Lokal był poza tym miejscem spotkań „»zamachowców«, którzy mieli Tatry zamienić w cytadelę wolnej Polski” (k. 4). Zbierano broń i amunicję, którą przechowywano w grotach tatrzańskich, m.in. w jaskiniach w Nosalu. Od Włodzimierza Tetmajera, komendanta wojskowego Zakopanego, Małkowska otrzymała nominację na komendanta poczty rozstawnej między Zakopanem a Krakowem. Oprócz tego kierowała ponadtrzystosobowową grupą harcerzy (dziewcząt i chłopców; Andrzej Małkowskich był w wojsku), którym codziennie rano podczas zbiórki przydzielała zadania, m.in. patrolowanie ulic, konieczne ze względu na panujący chaos, rabunki, napady.

Na decyzję o opuszczeniu przez oboje Małkowskich Zakopanego wpłyneła wiadomość o umieszczeniu ich nazwisk na liście osób do skierowania pod sąd wojenny. Udali się oni na trzy miesiące do Wiednia („[...] to była zmora”, k. 5), gdzie niemal codziennie austriacka policja przeszukiwała ich mieszkanie. W końcu udało im się załatwić fałszywe paszporty i dotrzeć do granicy szwajcarskiej – w Wiedniu mieli trudności ze zdobyciem jedzenia, Olga była w ciąży.

„Dworek Cisowy 1924–1939” („Pisane na Pustelni lipiec–sierpień 1967”). Fragment wspomnień o założeniu Rzeczpospolitej Lutyckiej – osady dla rodzin opiekujących się własnymi dziećmi i dziećmi osieroconymi. Plan ten powstał jeszcze za życia Andrzeja Małkowskiego (zmarłego tragicznie w 1919 roku). Około 1921 albo 1922 roku na konferencji dla skautek Małkowska poznała Violetę, Angielkę, którą później gościła w Zakopanem i która wspomogła finansowo zakup ziemi nad Dunajcem, w okolicy Sromowiec i Kamieńca. Wybór tego miejsca pod przyszły ośrodek nie był przypadkowy – to tu podczas górskiej wędrówki syn Olgi powiedział „Mamo, tu jest tak ślicznie, że trudno toby tu było być niegrzecznym” (k. 32). Pomocy w budowie fundamentów pod dom udzielały harcerski z obozu rozlokowanego w Czorsztynie.

Budowę ukończono w 1925 roku. Małkowska nazwała go „Dworkiem Cisowy”, by upamiętnić Dwór Cisowy królowej Kingi, której zameczek był ulokowany poniżej Trzech Koron, w ukochanych Pieninach. W urzędzenie ośrodka włączyły się osoby z całego świata, a to dzięki temu, że o Dworku Cosowym Małkowska napisała do „Children’s Newspaper”, którego była stałą korespondentką. We wrześniu 1925 roku przyjechało kilka druhen i troje dzieci: Anula Gąsiorowska, Janek Dąbrowski i Hela Wojewodzianką. Opiekę nad nimi (i synem Małkowskiej, Lutykiem) przejęła Maryla Fiedler.

W dalszej częściu pisze Małkowska – już ogólnie, bez porządku chronologicznego – o funkcjonowaniu ośrodka. Oprócz zabaw i nauki dzieći musiały zajmować się utrzymaniem porządku w domu, w którym nie było stałej ani dochodzącej służby. Od prezydenta Ignacego Mościckiego otrzymały wagon, którym po jego odrestaurowaniu jeździły na wiele wycieczek – na Pomorze, Wołyń, Huculszczyznę, Śląsk i przez Polskę Centralną. W kolejnych latach ośrodek rozbudowywano – powstały domy: Orle Gniazdo (1927), Dom Ludowy, tzw. Ludowiec (z łazienkami dla wsi w suterenach, pralnią dworkową, przychodnią z izbą opatrunkową, pokojami gościnnymi i salą na przedstawienia), Watra (1929), posiadająca ściany tylko z trzech stron, z miejscami noclegowymi, Pustelnia (1930), urządzona meblami w stylu zakopiańskim.

Szkoła dworkowa obejmowała dwa poziomy: powszechną i gimnazjum. Oprócz Fiedlerówny uczyła tam Otylia z Zubrzyckich Józefowa Retingerowa, którą Małkowska wysłała na roczną praktykę do szkoły w Brukseli. W gimnazjum nauczano według metody Daltona – uczniowie otrzymywali przydziały zagadnieniowe co tydzień z każdego przedmiotu i same zbierały we wskazanej literaturze materiał. Ten model nauczania kształtował w uczniach samodzielność i wspierał w zainteresowaniach (można było opanowywać materiał z jednej dziedziny, dopóki „się nie znuży”).

Działalność Dworku Cisowego zakończyła się wraz z początkiem drugiej wojny światowej – niemieckie czołgi przeprawiły się przez Dunajec i zaczęły ostrzeliwanie ośrodka. W podsumowaniu Małkowska szczerze wyznaje, że jedną z nieuniknionych wad jej Rzeczypospolitej Lutyckiej było stworzenie warunków idealnych, nieżyciowych, na co skarżyli się również wychowankowie już po odejściu z Dworku Cisowego. Mimo to – jak podkreśla autorka – „Na ogół nasze dzieci przeszły ten wojenny chrzest ognia bez załamania, lepiej niż niektóre Stare Pudła [tu nieobraźliwe określenie starszych harcerek]” (k. 48)..

W tekście wspomnienia znajdują się dwa wiersze Małkowskiej – „Dziwna budowa” i „Modlitwa poranna”. Jak informuje autorka, zostały one znalezione przez Irkę Kliczyńską, pozostałe wiersze Małkowskiej przepadły.

Autor/Autorka: 
Miejsce powstania: 
Zakopane
Opis fizyczny: 
30 x 21 cm; s. 1–6, 30–48
Postać: 
kartki w teczkach
Technika zapisu: 
maszynopis
rękopis
Język: 
Polski
Dostępność: 
dostępny do celów badawczych
Data powstania: 
1967
Stan zachowania: 
bardzo dobry
Sygnatura: 
AR/NO/636
Uwagi: 
Odpis z użyczonego przez Helenę Tadeuszak z Poznania maszynopisu będącego odpisem z rękopiśmiennego oryginału, po dwie kopie każdej z dwóch części; pod sygn. AR/NO/1199 – Listy do Olgi Małkowskiej od różnych osób 1916–1978.
Słowo kluczowe 1: 
Słowo kluczowe 2: 
Główne tematy: 
nauczanie dzieci, wychowanie dzieci, szkolnictwo, pierwsza wojna światowa i konspiracja, harcerstwo, skauting
Nazwa geograficzna - słowo kluczowe: 
Zakres chronologiczny: 
Od 1914 do 1939
Nośnik informacji: 
papier
Gatunek: 
pamiętnik/wspomnienia