Relacja [Pani Janiny Gizickiej córki Józefa, ur. 4 kwietnia 1924 r. w Rytrze i zamieszkałej w Rytrze 192, woj. nowosądeckie]

W dokumencie autorka opisuje wydarzenia związane z zabójstwami Polaków popełnianymi przez Ukraińców zamieszkujących okolice Brzeżan (woj. tarnopolskie). Jak wspomina, w 1939 r. mieszkała z rodzicami i dwoma braćmi w Bielsku. Jej ojciec był zawodowym wojskowym w stopniu chorążego. Pełnił służbę w miejscowym 21 Pułku Artylerii Lekkiej. Tuż przed wybuchem wojny jej matka wraz z dziećmi (z innymi polskimi rodzinami) została ewakuowana z Bielska w obawie przed napaścią Niemców. W ten sposób rodzina znalazła się w Brzeżanach. Tam, na kilka dni przed wkroczeniem Sowietów, autorce udało się spotkać ze swoim ojcem, który zaraz potem dostał się do niewoli sowieckiej, później – niemieckiej (Norymberga). Matka autorki obawiała się niemieckich nalotów i schroniła się wraz z dziećmi w polskim gospodarstwie we wsi Gaiki k. Brzeżan. Była tam tzw. kolonia polska. Bliscy autorki zamieszkali u Polaka, Kowalczyka. Tuż przed wkroczeniem Sowietów miało miejsce zdarzenie, które autorka szczegółowo opisuje w swojej relacji. Ukraińcy zabili Kowalczyka i podpalili jego gospodarstwo. Kobiety nie było wtedy w domu; udała się do Brzeżan ze znajomą ewakuowaną z Żywca, Marią Wolną. U polskiego gospodarza została jej matka z braćmi oraz dzieci Wolnej (jednak udało im się w porę ukryć). Gdy autorka i jej towarzyszka dowiedziały się, że u Kowalczyka jest pożar, zawróciły. Po drodze spotkały Ukraińca, który z zimną krwią strzelił do Wolnej. Relacjonująca zawlokła ranną do jednego z gospodarzy. Jak wspomina, słychać było wtedy strzelaninę. Gdy ta ucichła, kobieta udała się na pole Kowalczyka. Tam spotkała swoją rodzinę. Później usłyszała, że od strony Brzeżan nadchodzą Ukraińcy, zamierzający zabijać Polaków. Matka autorki zaprowadziła swoich bliskich do niejakiego Laskowskiego, męża Ukrainki; nie mogli tam jednak pozostać, ponieważ właściciel domu nie czuł się bezpieczny. W tym miejscu relacji pisząca dodaje, że w mieszanych rodzinach polsko-ukraińskich panował zwyczaj chrzczenia synów według obrządku ojca, zaś córek – według matki. W praktyce oznaczało to, że jedni mieszkańcy wychowywali się jako Polacy, inni jako Ukraińcy. Zdarzały się więc przypadki rodzeństw występujących przeciwko sobie w czasie czystek etnicznych. Relacja autorki znów koncentruje się na ucieczce z kolonii polskiej. Jej rodzina uzyskała schronienie u żony gajowego, wierzącej, że pobyt w lesie zagwarantuje Polakom bezpieczeństwo. Gdy byli już w gajówce, zauważyli w lesie oddział Ukraińców (ok. stu pięćdziesięciu osób). Po chwili kilku z nich wpadło do budynku w poszukiwaniu broni. Kiedy jej nie otrzymali, jeden z Ukraińców uderzył gajową w głowę kolbą. Przybysze zabrali jedzenie i poszli, po pewnym czasie jednak wracając, żeby zakatować mieszkańców gajówki. W rezultacie żona gospodarza, jej dwóch synów i córka zostali zabici (pozostałe osoby były ranne). Gdy napastnicy odeszli, ocalała córka gajowej sprowadziła konie i zaczęła przewozić wszystkich do swojego dziadka w Brzeżanach. W tym czasie pisząca wraz z matką zostały zawiezione do szpitala. Autorka dopowiada, że znajdowało się tam wielu Polaków pobitych przez Ukraińców, jednak byli oni gorzej traktowani przez lekarza Wiktorczyka (jej zdaniem faworyzował pacjentów pochodzenia ukraińskiego). Po wyjściu ze szpitala rodzina kobiety udała się do Brzeżan, kilkukrotnie zmieniając swoje miejsce zamieszkania. Potem udali się do Lwowa, następnie – do Przemyśla. Stamtąd 8 listopada 1939 r. udało im przejść po moście kolejowym i się przedostać przez granicę na Sanie. Wrócili do Rytra (nie do Bielska, które wtedy należało do III Rzeszy).