Noemi Makower do Żanny Kormanowej, 1953–1988

Wieloletnia korespondencja Noemi Makower, żony prof. Henryka Makowera [polskiego lekarza i badacza żydowskiego pochodzenia], z Żanną Kormanową, dotycząca głównie spraw prywatnych, aczkolwiek pojawiają się tu także wątki zawodowe. W zbiorze znajdują się listy z lat 1958-1962 i 1980-1988 oraz pojedyncze listy z 1953 r. i 1973 r.  Z pierwszego okresu pochodzi zaledwie kilkanaście listów pisanych przez Emę (autorka posługuje się tym imieniem w relacjach prywatnych). W tym czasie Żanna Kormanowa prowadziła korespondencję przede wszystkim z Henrykiem Makowerem [prawdopodobnie łączyły ich więzy rodzinne], który zmarł w 1964 r. Większa część korespondencji pomiędzy kobietami przypada na lata 80-te.

Z początkowych listów dowiadujemy się, że małżeństwo Makowerów było w dosyć zażyłych stosunkach z Żanną Kormanową – omawiane są tu sprawy rodzinne, spędzają razem wakacje (np. w Ustce, Sopocie). Makowerowie mieszkają we Wrocławiu i oboje robią karierę naukową. W 1959 r. wyjeżdżają do Genewy, gdzie Henryk pracuje na kontrakcie jako lekarz-naukowiec. Ema również trochę pracuje w klinice (jest stomatologiem), ale głównie zajmuje się domem i dziećmi. Poznaje nowe metody protetyki i leczenia wad zgryzu. Do Polski wracają latem 1960 r., ponieważ nie przedłużono Henrykowi kontraktu. Po powrocie Ema stara się o docenturę na Akademii Medycznej we Wrocławiu, ale sprawa przeciąga się, z powodu wrogiego nastawienia do niej dziekana Orońskiego (mają jakieś stare zatargi). W tym czasie Henryk zapada na tajemniczą chorobę natury neurologicznej, której polscy lekarze nie potrafią zdiagnozować (wstępna diagnoza to wylew spowodowany długotrwałym nadciśnieniem), której objawami są m.in. niedowład prawych kończyn i zaburzenia mowy. Po wielomiesięcznym leczeniu i rehabilitacji udaje się przywrócić niektóre funkcje, chociaż bywają także okresy pogorszenia choroby. Pod koniec 1961 r rekonwalescent czuje się lepiej, a latem 1962 r wyjeżdżają nawet na wakacje do Puszczykowa, gdzie chcą także sprowadzić Żannę. Dla Emy to bardzo trudny okres – dzieci są jeszcze małe, procedura habilitacji się przedłuża, a ona całą swoją energię musi skierować na opiekę nad chorym mężem. Żanna jest w tej sytuacji dla niej wsparciem duchowym, prawie jak matka.

Dalsze listy pisane są już w latach 80-tych. Dzieci są już dorosłe, a Ema nadal pracuje na Akademii Medycznej, pisze książkę, bierze udział w różnych konferencjach naukowych, wygłasza referaty, wykłady. Józik mieszka w Szwecji (Sztokholm), ma żonę i syna. Rzadko pisze do matki, czasem przyjeżdża do Polski. Irenka wyszła za mąż, ma synka. Irena jest psychologiem, robi doktorat. W październiku 1981 r. wyjeżdża z rodziną także do Szwecji, pozostawiając matkę sama we Wrocławiu. Pierwsze miesiące na emigracji są bardzo trudne, muszą czekać na prawo pobytu i pracy, mają problemy ze zdobyciem mieszkania. Zbyszek, mąż Ireny, jest chirurgiem, ale znalezienie pracy w tym charakterze w Sztokholmie jest prawie niemożliwe. Oboje muszą się zdawać dodatkowe egzaminy, żeby uznano ich dyplomy. Najbardziej zadowolony z wyjazdu jest Bartosz, ich syn, który chodzi tam do szkoły i bardzo szybko zaaklimatyzował się w tamtejszym środowisku. W międzyczasie Irenie rodzi się córka (Kasia), a Józek się rozwodzi z żoną. Ema w 1983 r. przechodzi na emeryturę. Coraz bardziej odczuwa brak rodziny, tęskni za wnukami. Kilkakrotnie odwiedza dzieci w Sztokholmie, także Józik przyjeżdża do Polski. W 1985 r. podejmuje decyzję o wyjeździe na stałe do Szwecji. Na początku mieszka u córki, ale po kilku miesiącach dostaje swoje mieszkanie. Uczy się szwedzkiego, dużo czyta, spotyka się z dziećmi i wnukami. Z Kasią i Bartkiem ma bardzo dobry kontakt, ale z Danielem (synem Józika) jest on bardzo utrudniony z uwagi na barierę językową. Z czasem Ema staje się coraz bardziej samotna. Dzieci mają swoje sprawy, wnuki coraz starsze. Skarży się, że Irena jest dosyć oziębłą córką, ale z Józkiem ma bliższe relacje. Spędzają nawet czasem razem wakacje. Dużo jej pomaga, choć mieszka znacznie dalej od niej niż Irena. Brakuje jej przyjaciół z Polski, o nowych nie ma mowy z powodu trudności językowych, ale też z racji wieku (ma już ponad 70 lat). Przyjazd do Polski musiała odkładać przez kilka lat, bo ją nie było na to stać. Żyje dosyć skromnie, ale też niewiele jej potrzeba. Z wiekiem pojawiają się częstsze choroby. Bardzo przejmuje się także każdym pogorszeniem stanu zdrowia Żanny. Jednocześnie podziwia ją za jej energię, męstwo i zaradność, jest pod wrażeniem, że Żanna, mimo tak zaawansowanego wieku, jest ciągle czynna, chodzi do biblioteki, udziela się w życiu publicznym i naukowym, ciągle publikuje. Sama też wydała w 1987 r. książkę Henryka „ Pamiętnik z getta warszawskiego październik 1940 – styczeń 1943 r.”, która zebrała bardzo dobre recenzje, co ją utwierdziło w słuszności tej decyzji. O sytuacji w Polsce jest dobrze poinformowana z radia i telewizji, a także z polskiej prasy, którą otrzymuje regularnie („Polityka”). W marcu 1988 r. wyjeżdża na dwa tygodnie do Izraela, gdzie odwiedza rodzinę swego ojca, m.in. znana malarkę izraelską.  Zwiedza kraj, różne miasta, muzea, wystawy. Jest zachwycona Jerozolimą. Ale czuje się tam wojnę, na ulicach jest dużo wojska i policji, arabskie sklepy są pozamykane. Mimo to ludzie żyją w miarę normalnie. Ema Spotyka się z kuzynami i znajomymi jeszcze z czasów akademickich. Ta podróż jeszcze bardziej uświadomiła jej jak bardzo jest samotna w Szwecji. Ratują ja tylko książki i trochę znajomych, emigrantów z Polski.