Pamiętnik Heleny Olszewskiej

Pamiętnik Heleny Magdaleny Olszewskiej stanowi interesujący przykład opowieści o ogólnoświatowym wydarzeniu jakim była I wojna światowa z perspektywy jednostki. Opisana historia obejmuje krótki bo zaledwie paromiesięczny okres od momentu wybuchu wojny 28 lipca do późnej jesieni 1914 roku. Autorka relacjonuje swoje losy i przeżycia w czasie pobytu w Paryżu, gdzie jako dojrzała, 42 letnia kobieta uczęszczała na kurs językowy i wykłady w L’ Alliance Française. Zajęta przygotowaniami do egzaminów niemal nie zauważyła momentu wybuchu wojny. Znalazła się w trudnej sytuacji, gdyż jako obywatelka pruska była narażona na szykany ze strony władz i obywateli, którzy, jak wspominała, opanowani nastrojami radykalnymi nie zawsze chcieli dostrzec w niej Polkę zmuszoną posługiwać się znienawidzonym obywatelstwem. Mimo niepokoju postanowiła pozostać we Francji, zamierzając podjąć dalsze studia na Sorbonie.

Autorka pamiętnika wnikliwie opisuje pierwsze dni wojny w stolicy Francji, gdy rząd w Paryżu ogłosił 1 sierpnia powszechną mobilizację. Z perspektywy wystraszonej, ale zaciekawionej niezwykłą sytuacją obserwatorki, portretuje zmieniające się pod wpływem chwili miasto i radykalizację jego mieszkańców. W pamięci autorki pozostały obrazy setek dorożek i automobili na zakorkowanych ulicach, tłumy ludzi na dworcach, liczne zgromadzenia w newralgicznych punktach miasta, powszechny zapał i emocje graniczące z obłąkaniem widoczne wśród Paryżan. Opisuje zamieszki i wzrastające nastroje ksenofobiczne wśród Francuzów, odgrażanie się cudzoziemcom z paszportem pruskim lub austriackim.

Opisuje smutne przeżycia z podróży do kraju, gdy z pociągu towarowego obserwowała smutne widoki francuskiego krajobrazu – puste pola bez pracujących ludzi, sczerniałe nie zebrane plony –  skutki wojny. Po drodze, wraz z innymi pasażerami, cudzoziemcami z Paryża, została zatrzymana i odeskortowana do miejsca odosobnienia w Saumur, miejscowości w regionie Kraju Loary. Dalsze partie pamiętnika autorka poświęciła okresowi niewoli. Trudne warunki życia w zatłoczonych pomieszczeniach w miejscowych koszarach, lęk przed nieznanym, groźba epidemii ospy, rozżalenie na traktowanie Polek i Polaków na równi z Niemcami, przepełniają narrację autorki. Dzieli się emocjonalnymi spostrzeżeniami na temat konsekwencji wojny dla zwykłych ludzi. Opisuje historię Francuzki, którą internowano ze względu na męża Niemca czy młodej Polki z Lwowa, którą zatrzymano, mimo ciężkiej choroby jej 3 miesięcznego dziecka. Usposobiona empatycznie współczuje także Niemcom, których napiętnowano, pozbawiono pieniędzy i majątków, a wśród zatrzymanych dostrzega wielu starców, dzieci cierpiących przez ideologię i rządy pruskie i austriackie.     

Pamiętnik jest rękopisem zachowanym w formie specjalnego zeszytu, zapełnionym do k. 21. Pismo umiarkowanie czytelne, wiele skreśleń i nadpisanych adnotacji.