Działacz Polskiej Partii Socjalistycznej, redaktor, wydawca i publicysta, konspirator, bojowiec, dowódca I Brygady Legionów, Naczelnik Państwa i Naczelny Wódz, zamachowiec, dyktator.
Urodzony w majątku rodzinnym Zulów, ukończył w 1885 r. I gimnazjum w Wilnie i rozpoczął studia medyczne na uniwersytecie w Charkowie. Aresztowany w marcu 1887 r. pod zarzutem kontaktów z przygotowującymi zamach na cara działaczami Narodnej Woli, został skazany na pięcioletnie zesłanie do wschodniej Syberii. W lutym 1894 r., niespełna rok po powrocie z zesłania, wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej, powstałej w 1892 r. i łączącej w swym programie walkę o niepodległość Polski z budową ustroju sprawiedliwości społecznej. Akceptując socjalizm jako czynną walkę z carską Rosją, Piłsudski przyjmował zarazem jej ogólnodemokratyczne hasła: wolność, równość i sprawiedliwość. Wiążąc niepodległość – jako cel nadrzędny – z socjalizmem, Piłsudski wyznaczał proletariatowi kierowniczą rolę w walce o wolność.
Jako działacz PPS był Piłsudski organizatorem partyjnych struktur, członkiem Centralnego Komitetu Robotniczego (od 1894 r.), redaktorem i wydawcą „Robotnika” (od 1894 r.) oraz publicystą „Przedświtu” i innych wydawnictw emigracyjnych. W lutym 1900 r. aresztowany wraz z żoną w swym łódzkim mieszkaniu, w którym mieściła się drukarnia „Robotnika”, został uwięziony w X Pawilonie warszawskiej Cytadeli. W wyniku pozorowania choroby psychicznej przeniesiony został do szpitala w Petersburgu, skąd uciekł w maju 1901 r. Przebywał w Krakowie, gdzie m.in. publikował na łamach „Walki” oraz w Londynie. W 1904 r., podczas wojny rosyjsko-japońskiej, odbył wraz z Tytusem Filipowiczem podróż do Tokio w celu pozyskania środków do przeprowadzenia powstania antyrosyjskiego. Uzyskana od Japończyków suma ok. 20 tys. funtów oraz pewna ilość broni i amunicji były pomocą znaczącą, niewspółmierną jednak do potrzeb socjalistycznej konspiracji w Królestwie Polskim. Od października 1905 r. Piłsudski stał na czele Wydziału Spiskowo-Bojowego PPS, będącego organem kierowniczym działającej od 1904 r. Organizacji Bojowej, w której Piłsudski widział narzędzie zdolne do wywołania i kierowania powstaniem. W listopadzie 1906 r. doszło do rozłamu w Polskiej Partii Socjalistycznej wskutek rozbieżności taktycznych w obliczu rewolucji. Działacze określani jako „starzy”, na czele z Piłsudskim, uważali, że celem partii socjalistycznej powinno być doprowadzenie do narodowyzwoleńczego powstania przeciwko Rosji. Natomiast „młodzi” chcieli, aby polski proletariat podjął wspólnie z proletariatem rosyjskim walkę o przekształcenie Rosji w demokratyczną i federacyjną republikę. Kierowana przez „starych” PPS – Frakcja Rewolucyjna (w 1909 r. powróciła do nazwy PPS) zachowała zwierzchnictwo nad Organizacją Bojową, która od wybuchu rewolucji w 1905 r. do 1908 r. dokonała wielu akcji bojowych. Piłsudski pokierował osobiście jedną, ostatnią akcją OB – napadem na wagon pocztowy w Bezdanach pod Wilnem 26 września 1908 r. Zdobyte 200 tys. rubli przeznaczono na finanse dla partii, na pomoc osobom uwięzionym w Królestwie i ich rodzinom oraz na działalność militarną w Galicji (tworzenie oddziałów paramilitarnych).
Klęska rewolucji 1905 r. oznaczała zarazem porażkę koncepcji Piłsudskiego skierowania partii robotniczej do działań powstańczych. Uznał wówczas, że powstanie zbrojne musi się oprzeć na wszystkich siłach społecznych. Pozostając nadal na pozycji demokratycznej, zaczął ujmować państwo w sposób ponadklasowy, ogólnonarodowy. Zaangażował się w organizowanie oddziałów paramilitarnych w Galicji. Dążył do rozszerzenia bazy politycznej i chciał być reprezentantem całego społeczeństwa, wszystkich jego warstw. Utworzony w 1908 r. Związek Walki Czynnej (ZWC) był tajną, bezpartyjną organizacją wojskową, wychodzącą poza ramy partii socjalistycznej. W 1910 r. ZWC powołał legalne organizacje paramilitarne: Towarzystwo „Strzelec” w Krakowie i Związek Strzelecki we Lwowie, których szkoleniem kierował Komendant Józef Piłsudski.
W Galicji przed I wojną światową Piłsudski prowadził także badania teoretyczne i wykłady z dziedziny wojskowości, przede wszystkim z zakresu militarnego przebiegu powstania styczniowego. Ogłosił wiele prac z zakresu historii i taktyki wojskowej, m.in. Zadania praktyczne rewolucji w zaborze rosyjskim, Geografia militarna Królestwa Polskiego, 22 stycznia 1863.
Piłsudski uważał, że w obliczu zbliżającego się konfliktu zbrojnego pomiędzy blokami mocarstw europejskich, droga do niepodległości Polski wiedzie poprzez wydarcie ziem polskich Rosji. Wkroczenie kadrowych oddziałów polskich na teren zaboru rosyjskiego w chwili wybuchu wojny spowoduje masowy napływ do niej ochotników i zajęcie przez armię polską Warszawy. W wyniku wojny Rosja zostanie pokonana przez Austro-Węgry i Niemcy, które z kolei poniosą klęskę w starciu z państwami Ententy. Niezależnie od tego, jakie będą etapy pośrednie tej wojny (np. powstać może trialistyczna monarchia austriacko-węgiersko-polska), ostatecznym celem było dla Piłsudskiego utworzenie niepodległej Polski złożonej z ziem wchodzących dotąd w skład trzech zaborów.
Akcja pierwszej kompanii kadrowej, która na rozkaz Piłsudskiego wyruszyła 6 sierpnia 1914 r. do zaboru rosyjskiego celem wywołania powstania, skończyła się niepowodzeniem. Powołany kilka dni później Naczelny Komitet Narodowy (NKN), który zrzeszał początkowo wszystkie legalnie działające polskie ugrupowania w Galicji, uzyskał zwierzchnictwo nad utworzonymi za zgodą Wiednia Legionami. Józef Piłsudski został dowódcą I pułku, a od grudnia 1914 r. – I Brygady. Aktywność Piłsudskiego podczas I wojny światowej koncentrowała się nie tylko na działaniach wojennych, jako dowódcy I Brygady Legionów, lecz przede wszystkim na akcji politycznej zmierzającej do stworzenia w Królestwie swego zaplecza militarnego i politycznego jako atutu w grze z państwami centralnymi oraz ze stojącym na gruncie rozwiązania polsko-austriackiego NKN o niepodległe państwo polskie. Celowi temu służyła m.in. tajna Polska Organizacja Wojskowa. Po zajęciu Królestwa przez państwa centralne Piłsudski żądał od Berlina i Wiednia zgody na budowę zrębów samodzielnego państwa w postaci niezależnego rządu i podporządkowanego mu wojska. Celem zmuszenia państw centralnych do politycznych ustępstw, wstrzymał w 1916 r. werbunek do Legionów. Próby nacisku na państwa centralne skończyły się jednak w lipcu 1917 r. kryzysem legionowym i aresztowaniem Piłsudskiego przez niemiecką tajną policję. Osadzony w twierdzy w Magdeburgu, więziony był do listopada 1918 r.
Powrócił do Warszawy 10 listopada 1918 r. Przejął 11 listopada od Rady Regencyjnej władzę wojskową, a 14 listopada – pozostałe jej uprawnienia. 16 listopada notyfikował za pomocą radiowej depeszy „rządom i narodom wojującym i neutralnym” fakt powstania państwa polskiego. Doprowadził do pokojowej ewakuacji oddziałów niemieckich z Królestwa. Jako Naczelnik Państwa złożył swój podpis m.in. pod dekretem o ośmiogodzinnym dniu pracy i pod pięcioprzymiotnikową ordynacją wyborczą do Sejmu Ustawodawczego. Pełniąc funkcję Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza, w latach 1918–1922, podkreślał, że nie należy do żadnego stronnictwa i jest przywódcą całego narodu, reprezentantem interesu państwowego, a nie partyjnego. Zarazem jego faktycznym zapleczem politycznym były w Sejmie PPS, PSL – „Wyzwolenie” i drobne ugrupowania radykalnej inteligencji. Silnie zwalczany był zaś przez Narodową Demokrację. W polityce zagranicznej próbował realizować koncepcję federacyjną, wynikającą z przekonania, że największym zagrożeniem dla Polski jest Rosja. Zmierzał do utworzenia bloku państw powstałych na gruzach carskiej Rosji (od Bałtyku po Morze Czarne) – połączonych ściślejszymi lub luźniejszymi sojuszami z Polską – przede wszystkim w celu obrony przed rosyjskim imperializmem. Kończący jednak wojną polsko-radziecką (1919–1920) pokój w Rydze w marcu 1921 r. oznaczał przekreślenie koncepcji federacyjnej. Niezależnie zaś od faktu, kto był autorem planu bitwy warszawskiej, w wyniku której Armia Czerwona została zmuszona w sierpniu 1920 r. do odwrotu, Piłsudski jako Naczelny Wódz podjął decyzję o przyjęciu tego planu, a zatem wziął na siebie odpowiedzialność za jego realizację. 1–6 lutego 1921 r. Piłsudski złożył wizytę we Francji, w wyniku której został zawarty sojusz polsko-francuski, obejmujący sprawy polityczne i militarne.
W grudniu 1922 r. Piłsudski zrezygnował z kandydowania na urząd prezydenta, gdyż uchwalona w 1921 r. konstytucja marcowa znacząco ograniczała władzę wykonawczą na rzecz ustawodawczej. Po utworzeniu centroprawicowego rządu Wincentego Witosa w maju 1923 r. zrzekł się stanowiska szefa sztabu, a w lipcu 1923 r. przewodnictwa Ścisłej Rady Wojennej. Wycofał się do Sulejówka, uczestnicząc jedynie w nierozstrzygniętym do przewrotu majowego sporze o organizację naczelnych władz wojskowych.
Przed przewrotem majowym Piłsudski rozwinął działalność pisarską (opublikował m.in. Rok 1920) oraz ostro krytykował bieżącą sytuację polityczną w Polsce, przede wszystkim egoizm polityków kierujących się interesami własnymi i partyjnymi, a nie dobrem państwa. Po powstaniu centroprawicowego gabinetu Wincentego Witosa Piłsudski zdecydował się na demonstrację zbrojną, wyruszając na Warszawę 12 maja 1926 r. na czele wiernych sobie oddziałów. Wbrew jego przewidywaniom gabinet Witosa nie ustąpił bez walki. Po trzydniowych starciach w stolicy, w wyniku których zginęło 379 osób, rząd i prezydent złożyli dymisję. Wybór nowego premiera (Kazimierza Bartla) i prezydenta (Ignacego Mościckiego) oraz wzmacniająca władzę wykonawczą ustawa z dnia 2 sierpnia 1926 r. były początkiem upadku parlamentarnej demokracji w Polsce. Piłsudski objął funkcję ministra spraw wojskowych (którą sprawował do śmierci we wszystkich kolejnych rządach) oraz Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, przejściowo piastował też urząd premiera (2 października 1926 r. – 27 czerwca 1928 r. i 25 sierpnia 1920 – 4 grudnia 1930 r.). Jako „czynnik decydujący” podejmował najważniejsze decyzje polityczne. Proces budowy państwa autorytarnego po przewrocie majowym zakończony został uchwaleniem konstytucji kwietniowej w 1935 r.
