Gdy serce przypomina… Wspomnienia z okresu dwu wojen

Wspomnienia spisane starannie, szczegółowo, z myślą o ewentualnej pośmiertnej publikacji. Zapiski obejmują okres od dzieciństwa i młodości autorki (urodzonej w 1884 r.) do powrotu do Warszawy w 1947 r. Ich osnową są wydarzenia z prywatnego życia autorki, mimo to dodaje ona do opisów dotyczących konkretnych wydarzeń z przeszłości uwagi czynione na bieżąco, po latach. Reiterowa opisuje dzieciństwo i dorastanie w domu rodzinnym, wakacje spędzone w Wiśniczu, nabożeństwa, w których brała udział w kościele na Wawelu, przeprowadzkę z rodziną do Nowego Sącza, a później do osady Liszki pod Krakowem, gdzie jej ojciec został naczelnikiem sądu. Kształcenie gimnazjalne autorka odbywa w domu (ubolewa nad brakiem towarzystwa, który miał wpłynąć na jej późniejsze życie), mimo że rodzice początkowo planowali umieszczenie jej na prywatnej pensji w Krakowie. Jej nauczycielem jest student Uniwersytetu Jagiellońskiego Franciszek Orzechowski, który zabiera ją do Krakowa na koncerty Rubinsteina, Barcewicza i Śliwińskiego.

W latach 1903-1907 studiuje na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego; w tym okresie przyjaźni się m.in. ze Stanisławem Kutrzebą. Szczególnie osobisty charakter mają notatki Reiterowej poświęcone mężowi, Marianowi, o którym pisze: „Nie było w nim radości życia, podlegał łatwo depresjom psychicznym (…). Może sama w zmaganiach z trudną, nawet chorobliwą naturą i strukturą psychiczną mego męża utraciłam dużo wrodzonej pogody i harmonii wewnętrznej, ale miałam poczucie wypełnionego – choć może nie w pełni – trudnego zdania" (k. 60-61). Tuż przed wybuchem pierwszej I wojny światowej razem z mężem wyjeżdża do Belgii na kongres pedologiczny, organizowany przez Józefę Jotejko. W drodze powrotnej zwiedza Norymbergę, Frankfurt, Wiedeń i Kolonię.

Wspomnienia z okresu Polski niepodległej dotyczą głównie wątków osobistych i zawodowych: pracy Mariana Reitera w Ministerstwie Oświaty (jedną z jego współpracownic była Maria Grzegorzewska; pracę stracił za rządów sanacji, następnie przeszedł do Macierzy Szkolnej), śmierci siostry, Zofii Gluzińskiej (jej mężem był Józef Gluziński, który ze Stanisławem Lamem opracował „Antologię poezji francuskiej”. W 1920 r. Reiterowie zaadoptowali jej syna Andrzeja po śmierci szwagra), rodzinnego wyjazdu do Gdyni, wychowania, dorastania i studiów medycznych Andrzeja, mieszkania w Warszawie (na ulicy Hożej, następnie Filtrowej), spotkań towarzyskich z Ludwikiem Solskim i jego żoną, początków pracy w Macierzy Szkolnej, wyjazdu do Paryża na wystawę kolonialną w 1932 r. albo 1933 r., wstąpienia Reiterowej do Sodalicji Mariańskiej, co wiązało się z potrzebą pogłębiania wiedzy religijnej i wiary, bliskiej przyjaźni z Czesławem i Hanną Wierusz-Kowalskimi z Wilna, podróży do Włoch.

Kolejne rozdziały Reiterowa poświęca: okresowi okupacyjnemu (w tym śmierci męża, działalności konspiracyjnej Andrzeja – był lekarzem w oddziale Armii Krajowej – i jego tragicznej śmierci 19 sierpnia 1943 r.), powstaniu warszawskiemu (w domu autorki znajdował się punkt sanitarny), opuszczeniu Warszawy w drugiej połowie sierpnia 1944 r. (cały okres powstania autorka przebyła w Podkowie Leśnej) i wyjazdowi do Krakowa, gdzie mieszkała w latach 1944–1947 u siostry męża, Frąckiewiczowej. Pracowała wówczas w Bibliotece Jagiellońskiej, m.in. przy inwentaryzacji prywatnych księgozbiorów. Opisuje wyjazdy do Warszawy i wrażenie z pobytu w zburzonym mieście. Wobec wybuchu powstania Reiterowa wykazywała postawę zdystansowaną, ale pełną zrozumienia: „Byliśmy wobec (…) naszej młodzieży nie tylko zupełnie bezsilni, ale rozumieliśmy ją najzupełniej, popierali, pomagali i współdziałali. Ileż to matek przechowywało, często nawet w tajemnicy przed ojcem rodziny, broń, użyczało przytułku w swych mieszkaniach poszukiwanym przez Gestapo chłopcom, ułatwiało różne zebrania i odprawy, kolportowało gazetki! Nie, nikt nie zdoła nas przekonać, że powinniśmy, że mogliśmy ten ogień gasić i tłumić” (k. 240). W 1947 r. Reiterowa powraca do Warszawy. Tam pracuje początkowo w Caritasie, organizuje biblioteczki dla wsi, miasteczek i większych miast na Ziemiach Odzyskanych, następnie podejmuje pracę w redakcji „Słowa Powszechnego” (rezygnuje z niej po uwięzieniu prymasa Stefana Wyszyńskiego w 1953 r.). To właśnie porzucenie pracy zawodowej było jednym z powodów spisywania wspomnień: „(…) jednym z bodźców, które mnie do kreślenia tych wspomnień popchnęły, była potrzeba stworzenia jakiejś namiastki pracy umysłowej” (k. 259).