Dzienniki (t. 13)

Relacja zaczyna się od opisu wydarzeń wojennych: zajęcia Warszawy w sierpniu 1915 r. przez Niemców. Żółtowscy przebywali wtedy głównie w Rajcy (wieś obecnie na terenie Białorusi), jednak zastanawiali się nad wyborem najlepszego miejsca pobytu na stałe – matka Janiny proponowała Wilno. Ostatecznie zdecydowali się pozostać w Rajcy, gdyż uważali, że tam „bieg wypadków nie będzie natychmiastowy” (k. 11) i utrzymanie było tańsze. Wszyscy martwili się dalszym rozwojem zdarzeń: „Każden ma trzy troski: gdzie wyjechać, gdzie swój dobytek schować, co począć, aby nie zostać zrujnowanym” (k. 14). Do Rajcy przyjechali: matka Janiny, babka Rychlewiczowa, na kilka dni ojciec Janiny, który zrelacjonował sytuację w rosyjskiej Dumie. Radził Janinie i Adamowi jechać na Polesie, ci jednak woleli zostać w Rajcy. Wkrótce potem zaczęli żałować swojej decyzji, gdy nadciągnął front – we wrześniu Niemcy okrążyli Wilno i podążali w kierunku Mińska, a „wobec dróg zawalonych, wobec tego, że już nie setki tysięcy, ale miliony – wymykają się drogą do Mińska, nie warto tam jechać, bo czekać nas tam może gorsze piekło niżeli w domu” (k. 29). Wkrótce przyszła wiadomość, że Niemcy zbliżają się do Rajcy, rodzina zaczęła więc się pakować na wypadek, gdyby zostali zmuszeni do opuszczenia domu.

W końcu Niemcy rzeczywiście dotarli do Rajcy – pierwsza fala żołnierzy dokonała rabunku w majątku: „Przez godzinę obozowała u nas piechota, kradnąc, co się dało. Zabito wszystkie nasze kury i indyki, żołnierze chwytali chleba i mleka, bili naczynie, z któregośmy pili, kuchnię Broni zamienili w ruinę. Nie wiadomo, kto wyprowadził 24 konie z naszej stajni. Z dwoma innymi parami uciekli dwaj nasi parobcy” (k. 32). Nazajutrz rano zjawili się Kozacy, którzy żądali wódki i zabrali konie. Potem w Rajcy zatrzymał się sztab wojska pruskiego, oficerowie zajęli część dworu. Odnosili się z szacunkiem do jego mieszkańców – kwatermistrzem był kapitan Gruber, który – jak stwierdziła autorka – był bardzo grzeczny. Wkrótce „Niemcy włażą wszędzie, wszystko zużytkowują. Ale pewne względy starają się mieć – albo raczej myślą, że – wciągną nas na swoją stronę […]. Dali nam wczoraj konie i ludzi do siewu, a dziś do orki. Dziś jednak wyrzucają nas z ostatniego naszego pokoju, twierdząc, iż muszą posiadać pokój koło telefonu. Zapowiadają przy tym swój postój na całą zimę” (k. 41). Rodzina przeniosła się do przybudówki, a sztab zajął pozostałą część dworu. Sztab spędził w Rajcy całą zimę, w końcu w kwietniu 1916 r. wyjechał. Rodzina z powrotem zajęła dwór i zauważyła zniknięcie kilku rzeczy oraz drobne zniszczenia po pobycie wojska. W Rajcy pojawiło się potem wojsko austriackie, ale Wielkanoc minęła spokojnie. Autorka liczyła na to, że wojna skończy się w ciągu roku. W czerwcu niedaleko Rajcy rozpoczęła się bitwa o Baranowicze, słychać było odgłosy strzałów i armat. W lipcu w Rajcy pojawił się sztab austriacki, który zajął pomieszczenia dworskie na kolejne miesiące. Wojna odbiła się też na krajobrazie – wycinano okoliczne lasy, co napawało autorkę smutkiem: „Co oni z moją biedną Rajcą zrobili? Wkrótce nie zostanie jednego drzewa w lesie. Straszna mechaniczna fala zniszczenia posunęła się już za ogród, ogałaca ostatnie ładne zakątki. Rajca pozostanie jak na wydmie – nie będzie się już kryła w koronie lasów, straci swój słodki charakter dolinki otoczonej zielonością” (k. 135).