Pisarz, publicysta i działacz społeczny. Studiował w Szkole Głównej Warszawskiej i na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim (nie złożył egzaminu końcowego). Początkowo pozostawał pod wpływem idei pozytywizmu, w latach 80. zbliżył się do obozu konserwatywnego. W latach 1876–78 przebywał w Stanach Zjednoczonych, później we Francji. W latach 1882–87 redagował „Słowo”. Znaczną część wczesnej twórczości pisarza stanowiły felietony, reportaże i recenzje publikowane w warszawskiej prasie, m.in. Listy z podróży do Ameryki (1876–78) oraz Listy z Afryki (1891–92). W epice rozpoczął od powieści z życia młodzieży studenckiej i pozytywistycznych Humoresek z teki Worszyłły (1872). W innych nowelach opisał niedolę chłopów (Szkice węglem) oraz wygnańców (Latarnik). Jedyną próbę dramatyczną stanowiła sztuka społeczno-obyczajowa Na jedną kartę (1879).
W późniejszym okresie życia Sienkiewicz skoncentrował się na pisaniu powieści z dziejów siedemnastowiecznej Polski: Ogniem i mieczem (t. 1–3 1884, ekranizacja J. Hoffmana 1999), Potop (t. 1–6 1886, ekranizacja Hoffmana 1974), Pan Wołodyjowski (t. 1–3 1887–88, ekranizacja Hoffmana 1969). Cykl ten (Trylogia) należy do najpopularniejszych w literaturze polskiej. Do tematyki współczesnej powrócił w powieściach Bez dogmatu (1890) i Rodzina Połanieckich (1895, serial telewizyjny i film J. Rybkowskiego 1978). W powieści z czasów starożytnych Quo vadis (1896, ekranizacje: E. Guazzoni 1913, M. Le Roy 1951, J. Kawalerowicz 2001), stworzył paralelę między prześladowaniami i zwycięstwem wczesnego chrześcijaństwa a teraźniejszością i przyszłością narodu polskiego. Kolejną powieścią historyczną byli Krzyżacy (1900, ekranizacja A. Forda 1960). Dla młodzieży powstała powieść przygodowo-podróżnicza W pustyni i w puszczy (1911, ekranizacje W. Ślesicki 1973, G. Hood 2001). W 1905 r. otrzymał Nagrodę Nobla za „znakomite zasługi jako pisarza epickiego”. Należy do najbardziej znanych pisarzy polskich.
Sienkiewicz udzielał się także społecznie. Należał m.in. do współzałożycieli Kasy im. J. Mianowskiego i Polskiej Macierzy Szkolnej, w latach 1899–1900 był prezesem Warszawskiej Kasy Przezorności dla Literatów i Dziennikarzy. W czasie rewolucji 1905 r. potępił strajki i akcje zbrojne, a w wyborach do I i II Dumy Państwowej nawoływał do poparcia stronnictw prawicowych. Wielokrotnie występował przeciw antypolskiej polityce Prus. W latach 1915–16 pełnił funkcję prezesa Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce.
