Pamiętnik Klaudyny Potockiej z okresu przed powstaniem 1830

Klaudyna Potocka rozpoczyna pamiętnik pod koniec 1827 r., a kończy 15 grudnia 1828 r. Wspomina także wydarzenia poprzedzające ten okres. Autorka snuje refleksje nad przemijaniem i spowodowanym krótkością życia smutkiem, który łączy ona jednak z nadzieją na wieczne szczęście po śmierci. Do takich rozważań skłoniła ją strata bliskich osób. O zmarłej przyjaciółce i krewnej, Marii, pisze, że przeniosła się ona tam, „gdzie obietnice szczęścia na wieki ziszczone”. Swój żal z powodu jej śmierci nazywa „nierozsądnym”, ponieważ wierzy w doskonałe życie wieczne. Wyraża przekonanie, że każdy z ludzi, dzięki pracy i wytrwałości, może je osiągnąć. Cierpienie z powodu straty bliskich osób, w jej przekonaniu, jest słabością właściwą rodzajowi ludzkiemu, ale też dowodem łaski Boga. Ojciec niebieski – jak pisze – uwalniając ludzi od przywiązania do rzeczy doczesnych, „rozpędza ciężkie chmury, które zwykły nam ukrywać światło wiekuistej prawdy”. W swoim wyznaniu wiary przytacza przemyślenia imponujących jej pisarzy i myślicieli, m.in. François-René de Chateaubrianda. Autorka w swoim pamiętniku podziwia porządek natury, zachwyca się „połaczeniem w Bogu dobroci i Wszechmocności”. Ujawnia także swoje młodzieńcze zainteresowania. Z sentymentem opisuje budzącą się wiosnę, którą określa jako „porę życia”. Wspomina, że od najmłodszych lat zaczytywała się w książkach z dziedziny historii naturalnej. Wykonywanie doświadczeń na robakach, przechowywanie gąsienic, zbieranie i suszenie ziół, jak wyznaje po latach, przedkładała nad zabawę lalkami i inne zajęcia uznawane wówczas za dziewczęce. Jej rodzice doceniali badawcze skłonności córki i starali się pomóc w pogłębianiu jej pasji. Zgodnie ze stwierdzeniem autorki, w miarę dorastania zrozumiała ona jednak, że i tak „drogą Karola Linneusza i Georga Buffona nie jest w stanie podążyć”, i została – jak to określa – „przy swojej umysłowej niewiadomości”. Podkreśla przy tym, że historia naturalna nigdy nie będzie jej obojętna. Przyznaje się także do fascynacji podróżami, opisami nieznanych miejsc, odkryciami. Przytacza fragment opisu podróży kapitana, który zwiedzał wyspy na Morzu Chińskim [współcześnie: Morze Wschodniochińskie i Morze Południowochińskie]. Wszystko to, jak pisze, budzi w niej ciekawość i nie pozwala ani na chwilę spocząć. Z dumą wyznaje, że 15 grudnia 1828 r. po raz pierwszy uczestniczyła w posiedzeniu Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie. Dodaje, że czasem nawał codziennych zajęć, związanych już od najmłodszych lat z działalnością filantropijną, zmusza ją do zawieszenia – jak to określa – „umysłowych zatrudnień”. Omawia także swoje zainteresowanie literaturą i historią. Opisuje utwory, które ją ostatnio urzekły, np. książkę niejakiego Mausoniego, który inspirował się pisarstwem Waltera Scotta. Przyznaje, że wielką przyjemność sprawia jej czytanie pamiętników, np. wspomnień Françoise Bertaut de Motteville. Wyraża ubolewanie, że polskie pamiętnikarstwo nie jest tak rozwinięte. Żałuje, że nie rozpoczęła dawniej pisania dziennika, ale cieszy się, że pisze niniejszy pamiętnik. Autorka deklaruje przywiązanie do sprawy narodowej. Nazywa Polskę „naszą biedną ojczyzną, udręczoną”. Pisze o postaciach historycznych: Katarzynie II, Pawle I, Ferdynandzie Wielkim. Interesują ją sprawy polityczne. Wspomina o walkach Greków o niepodległość z Turkami, utożsamiając się z wielbicielami dawnej Grecji i przyjaciółmi „dzisiejszych Hellenów”. Umieszcza w swym pamiętniku niektóre mowy polityków francuskich. Dostrzega także nieszczęścia i krzywdy spoza obszaru wielkiej polityki. Martwi ją np. relacja o tragicznym wypadku w Londynie, gdy nowa sala teatralna zawaliła się w czasie próby przedstawienia. Potocka snuje rozważania na temat pamięci jako jednej z istotnych władz rozumu, która zdolna jest przechowywać tak wielką ilość nazwisk, zdarzeń z różnych epok, czynów. Zastanawia się, dlaczego z wiekiem pamięć słabnie. Dochodzi do wniosku, że być może doświadczenie człowieka oraz rozwaga, biorąc górę nad innymi zdolnościami umysłu, zostawiają mniej pola do obserwacji świata zewnętrznego. Przypuszcza, że osłabienie „sił moralnych” zależy od osłabienia tych fizycznych. Stwierdza, że niezwykle rzadko można spotkać żywą wyobraźnię połączoną z darem pamięci. Jednak w jej opinii wielu słynnych ludzi – znanych ze swoich osiągnięć naukowych, mądrości i rozsądku – do późnego wieku zachowało dobrą pamięć. Potocka przedstawia także swoje poglądy na temat roli kobiety we współczesnym świecie. Polemizuje z twierdzeniem Ignacego Krasickiego, jakoby rozwój umysłowy miał odejmować kobietom wdzięk i urodę. Podobne argumenty – stwierdza autorka pamiętnika – w sposób fałszywy umiejscawiają kobietę w „drugim rzędzie przyrodzenia”. Uważa, że – krytykowana często – lekkomyślność i powierzchowność kobiet nie stanowi ich cech wrodzonych, lecz jest wynikiem wychowania, podporządkowanego zasadzie, że kobieta powinna dążyć głównie do przypodobania się mężczyźnie. Autorka rozważa także kwestię „źle dobranych” małżeństw. Twierdzi, że związek małżeński wymaga jedności, harmonii w uczuciach i myślach. W jej ocenie wiele małżeństw już w momencie ślubu nie ma szans na wzajemne upodobanie i miłość.