Stowarzyszenie Dom Ludowy w Warszawie. Do wspomnień o Rajmundzie Jaworowskim.

Konstancja Jaworowska pisała, że powstanie Stowarzyszenia „Dom Ludowy” im. Stefana Okrzei związane było ściśle z działalnością Polskiej Partii Socjalistycznej, a później z PPS dawną Frakcją Rewolucyjną. Budowanie domów ludowych było jednym z wielu dążeń partii w celu stworzenia ognisk życia kulturalnego i politycznego klasy robotniczej. Głównym inicjatorem powstania Stowarzyszenia „Dom Ludowy” w Warszawie był Rajmund Jaworowski, działacz PPS z czasów carskich. W 1918 r. stał na czele organizacji warszawskiej PPS. Odzyskanie niepodległości zmieniło gruntownie warunki życia politycznego i działalność PPS nabrała rozmachu. Zakonspirowaną wcześniej partię trzeba było ujawnić, nadać jej nowe formy i przygotować klasę robotniczą do dalszej pracy organizacyjnej i walki o socjalizm. Dotychczas cała praca konspiracyjna skupiała się w mieszkaniach towarzyszy i sympatyków. Po wojnie zajęto lokal w Al. Jerozolimskich 6, który stał się długoletnią siedzibą Warszawskiego Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS, skupiając całe życie robotnicze PPS-owskiej Warszawy. Warszawa była podzielona na dzielnice partyjne (twórcą tego podziału był Bolesław Czarkowski, pseud. „Leon”), kierowane przez Komitety Dzielnicowe, których członkowie prowadzili pracę organizacyjno-agitacyjną. Komitety dzielnicowe, fabryczne lub zakładowe były pionierami idei socjalistycznych wśród mas nieobjętych organizacją i łączyły je z Centralą Okręgową – Warszawskim Okręgowym Komitetem Robotniczym PPS (WOKR PPS). Komitety dzielnicowe spełniały też funkcje kolporterskie, tworzyły koła zawodowe, partyjne, fabryczne, oświatowe, kobiece, koła młodzieży, związki zawodowe, kluby sportowe, gospody-świetlice i milicję partyjną, która w przyszłości miała być przekształcona w robotniczą socjalistyczną armię ludową, przygotowującą się do walki o zmianę ustroju społecznego, o socjalizm. Tymczasem milicja pełniła funkcje porządkowe (m.in. chroniła pochody przed napadami młodzieży endeckiej), a w rzeczywistości ćwiczyła się do boju. Dzielnicowe komitety organizowały też strajki, skupiały życie polityczne w dzielnicach, wysyłały wybranych delegatów do WOKR PPS, a WOKR delegował na dzielnice opiekunów i prelegentów oraz kontrolował działalność dzielnic – kierował działalnością organizacyjno-agitacyjną, zawodową i polityczną, organizował odczyty i wykłady o socjalizmie, marksizmie, historii, filozofii, ekonomii politycznej. Partia organizowała także w dzielnicach akademie i koncerty. Działalność kulturalna prowadzona była za pośrednictwem Stowarzyszenia Oświaty Robotniczej, Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (TUR) Oddział Warszawski oraz Stowarzyszenia „Dom Ludowy” w Warszawie. Ze względu na rosnące koszty utrzymania lokalu centralnego Rajmund Jaworowski podjął decyzję o budowie własnego domu ludowego w punkcie dogodnym dla wszystkich dzielnic. Na ten cel zbierano składki (ofiarność robotników była bardzo duża). Powołano Komitet Budowy i Komisję rewizyjną. Zakupiono plac przy ul. Ogrodowej 39. Projekt architekta Minkiewicza zakrojony był na szeroką skalę, jednak okazał się zbyt drogi w realizacji i musiał zostać zmieniony. Dla sprawy pozyskano ówczesnego prezydenta Warszawy, inżyniera Słomińskiego, a nowy projekt sporządził architekt Gaj, zaś roboty wykonała firma Roth. Czteropiętrowy budynek, który miał możliwość dalszej rozbudowy, mieścił w sobie m.in. bibliotekę, gospodę robotniczą, sale zebrań, biura organizacji i stowarzyszeń związanych z PPS, mieszkania Zarządu, drukarnię, archiwum, kuchnię. Uroczystość położenia kamienia węgielnego skupiła wielu znakomitych działaczy partyjnych i masy robotników. Budowa trwała do 1934 r., co opisywane było w prasie partyjnej i ogólnej. Dom Ludowy otrzymał nazwę im. Stefana Okrzei. Oprócz gmachu głównego stowarzyszenie posiadało i inne obiekty (m.in. przy ul. Wioślarskiej, Różanej, Syrokomli i in.), służące głównie dzielnicom, a także pływalnię w parku Skaryszewskim, duże boisko przy ul. Zielenieckiej. Stowarzyszenie „Dom Ludowy” w Warszawie prowadziło rozległą działalność profilaktyczną, społeczną, wychowawczą i kulturalno-oświatową: organizowano odczyty nie tylko partyjno-polityczne i zawodowe, ale i innej treści (np. higiena, choroby); odbywały się koncerty, akademie związane z uroczystościami, działały chóry, kółka dramatyczne, świetlice, opieka nad dziećmi. Dom Ludowy przy ul. Ogrodowej stał się również główną siedzibą PPS dawnej Frakcji Rewolucyjnej. Podczas II wojny światowej wszystko zaginęło (meble, biblioteka, archiwum, sztandary, obrazy, kilimy oraz rzeźby). Już w 1939 r. dokonało się tam spore spustoszenie, a w 1940 r. budynek został włączony do getta, co spowodowało dalszą jego dewastację. Część dokumentów Jaworowscy, opuszczając Dom Ludowy, przenieśli ze sobą na Żoliborz (ul. Drużbacka 9). Starali się w miarę możliwości opiekować pozostawionym dobytkiem, ale po śmierci Rajmunda Jaworowskiego w kwietniu 1941 r. i to okazało się niemożliwe. Kiedy po wyłączeniu budynku z terenu getta Jaworowska udała się na miejsce, żeby zobaczyć, co pozostało, nie znalazła już cennych materiałów historycznych, które z taką pieczołowitością gromadzili. Resztki były w opłakanym stanie, porozrzucane. Dom był zmieniony, przebudowany, brudny, nie do poznania. Po powstaniu zostały tylko mury, kilka pokoi. Autorka podała spis materiałów, które zostały rozkradzione z mieszkania Jaworowskich przy ul. Drużbackiej w trakcie powstania warszawskiego i po nim.