Denník, zápisy z r. 1920

Dziennik obejmuje zapiski z roku 1920 (od lutego do września). Mária Rázusová (później Mária Rázusová-Martáková) była w tym czasie uczennicą Państwowego Instytutu Pedagogicznego dla Dziewcząt w Preszowie. W dzienniku porządkowała emocje, kontrolowała i oceniała samą siebie, powtórnie czytała swoje notatki i komentowała ich charakter: „Dnes, po opätovnom prečítaní nenachádzam v celom obsahu len prílišnú sentimentalitu a hlúposť” /„Dziś, po ponownym przeczytaniu, całość nie wydaje mi się ani zbyt sentymentalna, ani głupia” (s. 8), „Ale je to len smiešno, čo všetko nezrodí sa v hlave 15ročného kuraťa...” /„Śmieszne jest to, co rodzi się piętnastoletniej gąsce w głowie” (s. 26). Dziennik dziewczęcy Rázusovej zawiera rysunki – szkic smutnego mężczyzny w cylindrze (s. 25), portrety postaci z Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza (s. 27–28), informacje o spotkaniach Sokoła (opisy ćwiczeń gimnastycznych), a także krótki fragment tekstu w języku francuskim. Niektóre fragmenty dziennika autorka zapisała cyrylicą – szyfrowała w ten sposób treści, które uważała za istotne. Stosunek Rázusovej do prowadzenia dziennika z czasem się zmieniał. Papier stawał się nośnikiem, któremu można powierzyć wszystko; następnie zaznaczyła, że „nevie mlčať” / „ani ten nie potrafi milczeć” (s. 6). Dziennik ma charakter intymny, autorka, nastolatka, skupiała się przede wszystkim na relacjach z koleżankami i platonicznym związku z mężczyzną. Pisała o smutnych dniach bez konkretnej treści, o własnych wierszach, wspominała pogrzeb przyjaciółki Stefki Dobrotovie, skomentowała wizytę w operze (Verdi, La traviata). Rázusovej zależało na opisie wydarzeń, które uważała za wyjątkowe. Jednym z nich był wyjazd do Paludzy (dziś już nieistniejącej wsi, zalanej podczas budowy sztucznego zbiornika wodnego Liptovská mara), osiem beztroskich dni tam spędzonych i przypadkowe spotykanie z czechosłowackim pilotem wojskowym (Czechem). Rázusová była zauroczona, zakochana, w relacji wycofana, bierna, obserwująca. Autorka otrzymała od pilota prezent – książkę o astronomii. Zainteresowanie mężczyzny wzbudzało także i to, że Rázusová była młodszą siostrą słowackiego pisarza i polityka Martina Rázusa. Powrót do akademika i rozpoczęcie nowego roku szkolnego autorka opisała jako smutny, brakowało jej motywacji do pracy i nauki.

Dziennik zawiera wiele fragmentów introspekcyjnych. W tle narracji pojawiają się krótkie opisy sporów między dziewczętami na temat znaczenia i roli Orła i Sokoła – popularnych politycznych organizacji młodzieżowych. Pierwsza – pod patronatem księdza i polityka Andreja Hlinki, autonomistyczna, narodowa, katolicka; druga – czechosłowacka, liberalna, kształtowała młodzież w duchu oficjalnego czechosłowakizmu. Rázusová sympatyzowała z drugą opcją, ceniła sobie spotkania z czeską nauczycielką Zdenką Kotrlíkovą. W dzienniku znajduje się także notatka, dzięki której dowiadujemy się, że uczennice Państwowego Instytutu Pedagogicznego dla Dziewcząt prenumerowały studenckie czasopismo „Mladé Slovensko”, w tym czasie o niejasnym profilu ideowym, od roku 1922 lewicowe. Dziennik, choć nie na pierwszym planie, przestawia nastroje polityczne wschodniosłowackiej młodzieży tuż po zaniku efemerycznej socjalistycznej Słowackiej Republiki Rad ze stolicą w Preszowie.