Prywatna inicjatywa 1945-1989

Tekst nadesłany w ramach konkursu Ośrodka Karta i Fundacji Bankowej im. L. Kronenberga. Temat konkursu: Na marginesie: „prywatna inicjatywa 1945-89.” Autorka w dosyć szczególny sposób potraktowała temat konkursowy, ponieważ opowiedziała nie o prywatnej działalności gospodarczej, lecz o swoich działaniach na rzecz pielęgnowania pamięci o lokalnych bohaterach związanych z ruchem harcerskim (głównie z Szarymi Szeregami). Swoją „prywatną inicjatywę” traktowała jako dowód wierności odziedziczonym wartościom chrześcijańsko-narodowym. 

Do Związku Harcerstwa Polskiego wstąpiła w 1945 r., do 10 Tarnowskiej Drużyny Harcerek im. Ks. St. Konarskiego, działającej przy szkole podstawowej. Było to harcerstwo oparte na przedwojennych ideałach. Na obozie w Sarbinowie k. Mielna latem 1948 r., na jednym z ognisk powiedziano, że harcerstwo przechodzi gruntowne zmiany, na zasadach socjalistycznych. Na kolejnym obozie (w 1949 r.) była to już pełna krytyka idei Roberta Baden-Powella i przedwojennego ruchu harcerskiego. Z czasem wszelka dotychczasowa działalność uległa zawieszeniu, w rezultacie czego Maria odeszła z organizacji. Po maturze w Liceum Handlowym związała się z PTTK-iem, który w tamtych czasach był swoistą „przechowalnią harcerzy”. Po odrodzeniu harcerstwa w 1956 r. wróciła z powrotem i została drużynową macierzystej 10-tki, którą prowadziła do 1964 r. Początkowo, bez większych trudności, można było prowadzić pracę wychowawczą. Ale ich działalność była obserwowana przez MO i UB i z czasem miały miejsce różne interwencje. Autorka była wielokrotnie wzywana w celu złożenia wyjaśnień. Wkrótce po objęciu funkcji zmieniła patrona drużyny. Został nim Oddział Partyzantów AK „Regina II” poległych na Ziemi Tarnowskiej w miejscowości Dąbry. Powstał tam mały cmentarzyk żołnierski z 18 mogiłami. Na to miejsce zaprowadził ją w 1957 r. ocalały ich towarzysz broni, podharcmistrz Jerzy Pertkiewicz. Drużyna autorki objęła oficjalny patronat nad tym partyzanckim cmentarzem. Wśród poległych było siedmiu harcerzy. Oddział wchodził w skład batalionu „Barbara” 16 pp Ziemi Tarnowskiej. W ramach pracy z Bohaterem harcerki m.in. posadziły modrzewie wokół cmentarza, wystarały się o zbudowanie tam kamiennego płotu, wprowadziły zwyczaj składania Przyrzeczenia Harcerskiego na cmentarzu (trwający do dzisiaj), organizowały Harcerskie Rajdy Braterstwa szlakami walk partyzanckich, spotkania byłych partyzantów, inicjowały uroczystości z udziałem władz gminy, chóru kościelnego, kombatantów. Po odejściu z drużyny autorka nie ustawała w swoich działaniach, sfinansowała i doprowadziła do umieszczenia w pobliżu cmentarza tablicy informującej o okolicznościach walki i śmierci 18 poległych partyzantów (1977 r.). Od początku lat 70-tych uczestniczyła w pracach Rady Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa, ale oficjalnym członkiem została dopiero w 1972, po otrzymaniu III nagrody w ogólnopolskim konkursie pt. „Moje doświadczenia w zakresie popularyzacji miejsc walk i męczeństwa narodu polskiego”. Starała się także przypomnieć zapomnianą postać Jerzego Brauna, poety, filozofa, ostatniego Delegata Rządu na Kraj, a przy tym autora znanej harcerskiej pieśni „Płonie ognisko i szumią knieje”. Nie wolno było o nim publikować, bo jego nazwisko było objęte zakazem. Dopiero w latach 80-tych udało się umieścić w miesięczniku „Harcerstwo” artykuł o nim (1983 r.) i nieco później wydać broszurkę zawierającą jego życiorys. W 1981 r. z jej inicjatywy hufiec tarnowski ufundował tablicę pamiątkową na budynku, gdzie powstała pieśń „Płonie ognisk i szumią knieje”, a w 1986 r. nad tablica umieszczono płaskorzeźbę z podobizną J. Brauna, autorstwa artysty rzeźbiarza, Marka Benewiata. Starania autorki przyczyniły się do tego, że postać Jerzego Brauna wróciła do świadomości lokalnej społeczności. Zaczęto organizowano obchody rocznic jego urodzin i śmierci, wystawy mu poświęcone.

Jeszcze prowadząc drużynę zaczęła interesować się historią lokalnego ruchu harcerskiego. W roku 1970 rozpoczęła studia zaoczne na Wydziale Historii WSP w Krakowie, które ukończyła 4 lata później, broniąc pracę magisterską pt. „Powstanie i rozwój Harcerstwa w Tarnowie w latach 19010-1944”. Czasem udało jej się zamieścić jakąś notkę w prasie, poza tym miewała odczyty w szkołach, w Muzeum Okręgowym, w lokalach różnych towarzystw. Szczególnym wydarzeniem było spotkanie byłych członków Szarych Szeregów z Tarnowa-Mościc (niektórzy z nich dotąd nie wiedzieli, że działali w Szarych Szeregach, myśleli że w AK). Z czasem zaproszono ją do udziału w komisji historycznej miejscowego hufca ZHP im. J. Bema. Równocześnie reaktywowano jej stopień podharcmistrzyni. Wówczas zaczęto nadawać imiona zasłużonych instruktorów nowym drużynom (od 1974 r.) a także ulicom. Autorka czyniła starania o upamiętnienie jubileuszy ruchu harcerskiego, co nie spotykało się ze zrozumieniem ze strony władz ZHP, dlatego wystąpiła z organizacji. Występowała jednak z wnioskami o odznaczenia dla starszych instruktorów. Jubileusz 70-lecia harcerstwa w Polsce przypadał na rok 1980. Autorka kierowała wówczas Archiwum Państwowym w Tarnowie. Dzięki życzliwości dyrekcji Muzeum udało jej się zorganizować wystawę jubileuszową, która zbiegła się w czasie z wypadkami sierpniowymi. Wystawa pt. „Harcerstwo w dziejach Tarnowa 1910-1980” została otwarta 13.08.1980 r. i trwała do końca roku i była pierwszą wystawą w kraju inicjującą obchody jubileuszowe. Potem nastąpiła eksplozja podobnych wystaw w całym kraju (26 wystaw do czasu ogłoszenia stanu wojennego). Ekspozycja tarnowska cieszyła się ogromnym powodzeniem, przyjeżdżały całe autokary z odległych miejscowości. Odwiedziła ją nawet grupa starszyzny z Warszawy, m.in. Stanisław Broniewski, Jan Rossman, Zofia Florczak, Maria Malcowa, Andrzej Ornat. Komenda Chorągwi początkowo była nieprzychylna pomysłowi wystawy, ale tuż przed jej uruchomieniem przysyłali trochę materiałów. Niektóre eksponaty, po zakończeniu wystawy, były wypożyczane do innych miejscowości.

Tuż przed ogłoszeniem stanu wojennego, autorka otworzyła przewód doktorski w WSP w Krakowie, nt. „Harcerstwo w Tarnowskiem w latach 1910-1939”, ale gdy oddała gotową pracę promotorowi (1984 r.), ten zażądał całkowitej zmiany konstrukcji. Miał zastrzeżenia do takich zagadnień jak służba Bogu i Polsce. Ostatecznie obroniła swa pracę, w niezmienionym kształcie na UAM w Poznaniu, pod kierunkiem prof. dr hab. Waleriana Sobisiaka. Praca ta została wydana w 1992 r. Wcześniej, bo w 1984 r., dzięki wsparciu Urzędu Wojewódzkiego, ukazała się jej pierwsza książka oparta na pracy magisterskiej. Udało się też wydać 7 broszur dotyczących rozwoju harcerstwa w kilku miastach województwa.

Autorka dosyć obszernie pisze o swoich działaniach aż do 1989 r. Przyczyniła się np. do odwołania występu w Tarnowie-Mościcach kabaretu „Skauci piwni”, nie mogła dopuścić do ośmieszania idei abstynencji i Prawa Harcerskiego. W 1987 r. zorganizowała sympozjum z okazji 60-lecia tarnowskiego Muzeum. Na zakończenie sympozjum miało miejsce prawykonanie 20-minutowego utworu pt. „Tryptyk z lilijką”, skomponowany przez Władysława Skwiruta, na specjalne zamówienie z okazji jubileuszu 75-lecia ZHP. W 1981 r. powstał w Tarnowie KIHAM (Krąg Instruktorów Harcerskich im. A. Małkowskiego), który co miesiąc spotykał się na Mszy Św. Zwykle frekwencja nie była duża, ale grono uczestników było stałe. 3.05.1984 r. po wyjściu z takiej mszy została zatrzymana wraz z kolegą i przewieziona do budynku SB. Po przesłuchaniu oboje zostali zwolnieni.

 Autorka opisuje także wydarzenie z 11.11.1988 r. – z okazji 70-lecia odzyskania niepodległości odbyła się w kościele XX Filipinów uroczysta Msza Św. połączona z odsłonięciem pamiątkowej tablicy poświęconej 26 harcerzom, którzy 13.11.1918 r. pod wodza komendanta Adama Ciołkosza wyruszyli na odsiecz Lwowa. Milicja zorganizowała obławę na uczestników mszy. Po wyjściu z kościoła wszystkich fotografowano, starszych legitymowano, a młodszych pakowano do samochodów milicyjnych (tzw. suk), by wypuścić ich dopiero po kilku godzinach. Artysta malarz Jan Matras namalował obraz olejny zatytułowany „11 listopada 1988”, bardzo dobrze oddający atmosferę tamtych wydarzeń. Na tle wieży kościelnej namalowane były oczy, na całym obrazie setki oczu.

Gdy nadszedł rok 1989 ruch harcerski zaczął się dzielić. Powstało kilka alternatywnych organizacji. Autorka była obecna w Warszawie w dniu 12.02.1989 r. na spotkaniu, podczas którego zapadła decyzja o powołaniu Związku Harcerstwa Rzeczpospolitej. Nie od razu zdecydowała się przejść do nowej organizacji. Pracowała najpierw w Komitecie Odrodzenia ZHP.