Wspomnienia rodzinne

Wspomnienia rodzinne Pelagii Dąbrowskiej dotyczą głównie okresu, w którym jej narzeczony, a później mąż, Jarosław Dąbrowski został uwięziony w warszawskiej Cytadeli przez wojska carskie. Pisanie tych wspomnień było dla autorki bolesne, nazwała je orką pamięci. Od opisywanych wydarzeń minęło już wiele czasu, jej męża również nie było już wśród żywych, co czyniło wspominanie go jeszcze trudniejszym. Autorka miała też obawy, czy do pisania nie zabiera się zbyt późno. Na początku pamiętnikarka  wspomina swoich rodziców: matkę, którą utraciła z chwilą przyjścia na świat, i ojca, który starał się o dobre wychowanie córki, a gdy zmarł, dwunastoletnia Pelagia trafiła pod opiekę rady familijnej. Choć obie rodziny były bardzo zamożne i ustosunkowane, z powodu różnych przeciwności losu straciły swoje majątki, czy to w wyniku złego zarządu, czy to z powodu represji politycznych. Dziewczynka trafiła wreszcie pod opiekę ciotek w Warszawie. Chętnie brała udział w różnych wydarzeniach skierowanych przeciwko ówczesnej władzy, jak np. przygotowanie manifestacji horodelskiej. Za sprawą ciotek poznała Jarosława Dąbrowskiego: „pod kierunkiem kapitana z nieśmiałej dziewczynki stałam się ryzykowną agitatorką” (s. 9). Początkowy szacunek zmienił się w uczucie, a dla Pelagii o wiele ważniejsze były pochwały niż miłosne wyznania.

Dąbrowski, aresztowany w 1862 r., został osadzony w Cytadeli. Autorka wspomina, jak przez trzy lata jego osadzenia co tydzień starała się o odwiedziny w więzieniu, było to możliwe tylko na podstawie stwierdzonego narzeczeństwa. Opisuje sposoby zdobycia pozwoleń na widzenie, co było praktyką trudną, dodatkowo utrudnianą przez zarządców więzienia. Pelagia jako narzeczona kapitana Dąbrowskiego darzona była względnym szacunkiem, wszak Dąbrowski był jednak kapitanem wojsk rosyjskich i do tej pory nie został pozbawiony rangi oficerskiej. Dzięki jej relacjom możliwe jest poznanie praktyk związanych z odwiedzinami u więźniów: asysta dwóch oficerów, którzy pilnowali, by osadzeni nie podejmowali zakazanych tematów ani nie przekazywali wiadomości na zewnątrz. Mimo tych środków ostrożności Pelagia wiele razy wnosiła i wynosiła informacje dla swojego męża lub osób z konspiracji. Po wybuchu powstania styczniowego Jarosław zintensyfikował starania o ucieczkę, a Pelagia z ciotkami pomagała mu, dostarczając rzeczy potrzebne do zorganizowania ucieczki. Ucieczka jednak nie doszła do skutku, podobnie jak próba przeniesienia Jarosława do szpitala.

W 1864 r. Dąbrowska dostała pozwolenie na ślub z narzeczonym, który nadal przebywał w więzieniu. Dzięki temu mogła udać się wraz z mężem na zsyłkę. Krótko po ślubie sama została aresztowana i trafiła na Pawiak. Miała zostać zesłana do Archangielska, ale udało się dzięki przychylnym jej dygnitarzom zorganizować zesłanie do Niżnego Nowgorodu. Podróż do Niżnego trwała długo, w drodze Dąbrowska poznała wiele innych kobiet, które zostały ukarane za pochodzenie lub pomoc powstańcom. Martwiła się o męża, który został w Cytadeli, i wciąż nie było wiadomo, dokąd zostanie wydalony. Już w Niżnym otrzymała wiadomość, że męża jej skazano na piętnaście lat ciężkich robót w Nerczyńsku, udało mu się jednak uciec w czasie postoju w Moskwie. Sam Jarosław zdecydował się przekazać żonie wiadomość, że jest już na wolności i szykuje również dla niej drogę ucieczki. Pamiętnikarka odtwarza, co działo się z Dąbrowskim w Moskwie, oraz jego przenosiny do Petersburga. Dzięki mężowi uciekła z Niżnego, jego przyjaciele przygotowali coś w rodzaju uprowadzenia i doprowadzili kobietę do Petersburga, gdzie połączyła się z mężem. Ich dalsza droga wiodła do Paryża, przez Szwecję i Belgię, które częściowo zwiedzili, a mimo różnych propozycji nie zdecydowali się tam zostać: „Jarosława ciągnął Paryż, przeznaczenie tam wypełnić się miało”, napisze Pelagia po latach (s. 77). Swoje wspomnienia kończy słowami: „Wielkie myśli rozbiły się o niemożliwość przeprowadzenia ich, wielkie zamiary i nadzieje nie tylko spełzły na niczym, ale zostawiły mnie wdową, a dzieci sierotami” (s. 81).