Dziennik i notatnik Antoniny Machczyńskiej z lat 1860–1864

Przygotowywana w 1860 r. przez Antoninę Machczyńską praca poświęcona polskiej historii spotkała się – jak odnotowuje diarystka – z pewnym powątpiewaniem Adama Jerzego Czartoryskiego, który stwierdził: „Nie wiem… nie widziałem jeszcze nigdy historii pisanej przez kobietę… Praca niesłychana, ale próbuj” (k. 4r).  Dziennik ten był dla diarystki formą motywowania się do pracy, do samodoskonalenia, do rozwijania się w zawodzie nauczycielki. Tego rodzaju deklaracje spisywała na przykład ostatniego dnia 1860 r., kiedy to planowała czytanie książek poświęconych edukacji kobiet, by można było tę wiedzę stosować w praktyce nauczycielskiej, ale też bazować na niej we własnych artykułach pedagogicznych. Za istotną we własnym rozwoju duchowym uważała lekturę dzieł o tematyce religijnej. Dlatego też oprócz właściwych datowanych zapisków odnotowuje w swoim dzienniku Machczyńska listy lektur służących samokształceniu (np. „Przegląd książek szkolnych używanych do edukacji panien w Paryżu, a mianowicie w Hotelu Lambert”, zawierający notatki i streszczenia).

Cenny portret środowiska skupionego w latach 60. XIX w. wokół Adama Jerzego Czartoryskiego i Hotelu Lambert. Wśród osób, o których pisze Machczyńska w swoich bieżących notatkach, pojawiają się ponadto – opisani w kontekście rozmów, spotkań – Teodor Morawski, generał Władysław Zamojski, księżna Maria Grocholska z Czartoryskich, Hipolit Błotnicki, Roger Raczyński, Anna z Sapiehów Czartoryska. Sylwetki osób przebywających w Hotelu Lambert (w tym wybrane notatki sporządzane podczas wakacji Montfermeil pod Paryżem) – księżnej Marii Wirtemberskiej, generała Chłapowskiego, rodziny Czartoryskich. Autorka wspomina też przebywającą na emigracji Reginę Korzeniowską, autorkę atlasu historii Polski, a także pierwsze swoje spotkanie z dwudziestokilkuletnią Deotymą. Jeden z dłuższych passusów jest poświęcony ostatnim chwilom życia Adama Jerzego Czartoryskiego, przy którym Machczyńska czuwała 15 lipca 1861 r.

Wiele treści o charakterze patriotycznym, gdyż taki charakter miały spotkania w Hotelu Lambert. We fragmentach o wydźwięku patriotycznym Machczyńska zdaje relacje m.in. z mszy z okazji rocznicy wybuchu powstania listopadowego. Docierają do niej również informacje o manifestacjach niepodległościowych na ziemiach polskich. Jej patriotyczne nastawienie potęgują zwłaszcza wypadki powstania styczniowego, którego emigracyjną obserwatorką się staje. Dla lepszego i bardziej szczegółowego zobrazowania stosunków towarzyskich czy przebiegu rozmów Machczyńska wplata w pierwszoosobową narrację dialogi.

Treści te dominujące w datowanych zapiskach Machczyńskiej czynią ten dziennik swego rodzaju kroniką towarzystwa skupionego wokół Hotelu Lambert, rejestrem nastrojów, ale też świadectwem licznych kontaktów towarzyskich. Znacznie rzadziej obecna jest natomiast sfera prywatna życia Machczyńskiej. Nieliczne partie dotyczą jej rodziny – utrzymuje koresondencyjny kontakt z siostrą Józefą z Machczyńskich Cybulską (w lutym 1861 r. dowiaduje się o narodzinach swojej siostrzenicy Józefy, późniejszej Bąkowskiej-Cybulskiej, również diarystki).

Drugi tom zawiera notatki z przeczytanych książek oraz gazet i wypisy z literatury (np. z utworów Mickiewicza, Lenartowicza, Kochanowskiego).