Powieściopisarz, nowelista, dziennikarz i felietonista; uczestnik powstania styczniowego. Pochodził ze zubożałej rodziny ziemiańskiej. Do szkół uczęszczał w Lublinie i w Siedlcach, skąd przeniósł się do Kielc. Po przerwie spowodowanej uczestnictwem w powstaniu i pobytem w więzieniu ukończył gimnazjum w Lublinie i rozpoczął studia na Wydziale Matematyczno-Fizycznym Szkoły Głównej Warszawskiej. Po dwóch latach przerwał je i próbował podjąć ponownie w Instytucie Rolnictwa i Leśnictwa w Puławach, skąd został wydalony. Przez pewien czas pracował jako guwerner, a także jako robotnik. Publikował od 1864 r., ale za właściwy debiut uważał szkice Listy ze starego obozu („Opiekun Domowy”, 1872). W tym czasie rozpoczął też współpracę z „Niwą”, pismami humorystycznymi „Mucha” i „Kolce” oraz z „Kurierem Warszawskim”, w którym w latach 1875–87 publikował stały cykl felietonów Kroniki tygodniowe. Publikował je także m.in. w „Ateneum”, „Nowinach” (był ich redaktorem naczelnym w latach 1882–83), „Kurierze Codziennym”, „Tygodniku Ilustrowanym”.
Wczesna nowele i opowiadania wzorowane były często na twórczości Karola Dickensa. W późniejszych utworach (np. Przygoda Stasia 1879, Anielka, Antek 1880, Grzechy dzieciństwa 1883) opisywał przeważnie ludzi skromnych i ubogich, dzieci, sympatycznych dziwaków. Po 1880 r. Prus pracował nad zagadnieniami teorii twórczości literackiej – deklarował się jako zwolennik realizmu, swoje poglądy formułował m.in. w szkicach krytycznoliterackich („Ogniem i mieczem”, powieść z dawnych lat Henryka Sienkiewicza, „Kraj” 1884). W tym czasie zbliżył się do grupy pisarzy i krytyków skupionych wokół tygodnika „Wędrowiec”. Z ich inspiracji tego kręgu powstała pierwsza polska powieść naturalistyczna Placówka (1886), w której są widoczne wpływy naturalizmu, z całkowicie nowatorskim ujęciem postaci chłopa.
Za jego największe dzieło powieściowe uznaje się Lalkę (1890, film w reżyserii J.W. Hasa 1968, serial telewizyjny R. Bera 1978), w której Prus zastosował nowatorskie sposoby narracji, oddając przy tym realia życia współczesnej Warszawy, w której spędził większą część życia. Niezwykle ceniona jest także powieść Faraon (1897, ekranizacja J. Kawalerowicza 1966) ukazująca w historycznym kostiumie mechanizmy funkcjonowania państwa W powieści Emancypantki (1894) podjął tzw. kwestię kobiecą oraz dokonał rozrachunku z prądami drugiej połowy XIX w. (materializm, pozytywizm, dekadentyzm). Pod koniec życia Prus napisał jeszcze dwie powieści: Dzieci (1909) i niedokończone Przemiany („Tygodnik Ilustrowany” 1911–12). W tym okresie powstały także nowele o charakterze refleksyjno-filozoficznym. W syntezie Najogólniejsze ideały życiowe (1901) przedstawił zarys własnego systemu filozoficzno-etycznego.
Prus brał udział w wielu inicjatywach społecznych i działalności różnych stowarzyszeń i instytucji (m.in. Towarzystwa Higienicznego, Towarzystwa Kolonii Letnich). Był prezesem Stowarzyszenia Kursów dla Analfabetów Dorosłych (1906), prezesem Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich (1910–11). W 1933 r. odznaczony (wraz z innymi zmarłymi powstańcami 1863 r.) Krzyżem Niepodległości z Mieczami.
