Polityk, mąż stanu, pisarz polityczny.
Czołowy ideolog polskiego nacjonalizmu i przywódca Narodowej Demokracji. Był członkiem Związku Młodzieży Polskiej „Zet”, a od grudnia 1889 – Ligi Polskiej. Za udział w organizowaniu manifestacji 3 maja 1891 r. aresztowany i osadzony w Cytadeli warszawskiej; w listopadzie 1893 r. został skazany na opuszczenie Królestwa Polskiego na pięć lat, osiadł w Mitawie (ob. Jełgawa, Łotwa). W kwietniu 1893 r. był jednym z założycieli i członkiem KC Ligi Narodowej. Od 1895, po nielegalnym opuszczeniu Rosji, wydawał „Przegląd Wszechpolski”, początkowo we Lwowie, a od 1900 w Krakowie. Był współorganizatorem Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego i twórcą jego programu; stopniowo stał się główną postacią ruchu wszechpolskiego. Od 1905 r. przebywał w Warszawie; sprzeciwiał się ruchowi rewolucyjnemu, występował przeciwko rewolucji 1905–07 na ziemiach polskich. W 1907–09 poseł do rosyjskiej Dumy Państwowej, prezes Koła Polskiego; oskarżany o prowadzenie polityki ugodowej wobec Rosji, nawet przez członków własnego stronnictwa, zrezygnował z funkcji prezesa i mandatu poselskiego. Po wybuchu I wojny światowej złożył władzom rosyjskim projekt zachodniej granicy Polski obejmującej Prusy Zachodnie, Poznańskie, Górny Śląsk i część Śląska Opolskiego; wobec zmiany sytuacji politycznej i militarnej (m.in. wycofania się wojsk rosyjskich z Królestwa Polskiego) opuścił Rosję i udał się do Europy Zachodniej.
Po wybuchu w Rosji rewolucji lutowej 1917 r. swoje działania polityczne związał z państwami zachodnimi; 25 marca 1917 złożył brytyjskiemu ministerstwu spraw zagranicznych memoriał uzasadniający konieczność odbudowy niepodległego państwa polskiego i postulował wydanie przez państwa sprzymierzone deklaracji o konieczności odbudowania zjednoczonej Polski jako czynnika równowagi w Europie. Dmowski wyraził gotowość rezygnacji z historycznych granic Polski z 1772 r. na wschodzie, natomiast w odniesieniu do granic zachodnich i południowo-zachodnich proponował kryterium etniczne, uzupełniając je potrzebami gospodarczymi Polski (Górny Śląsk, Gdańsk). Przedstawił projekt likwidacji Prus Wschodnich przez włączenie ich do Polski jako prowincji autonomicznej lub przez stworzenie samodzielnego państwa połączonego z Polską unią celną. Podjął również działania dyplomatyczne i w celu nadania im oficjalnego charakteru powołał 15 sierpnia 1917 r. Komitet Narodowy Polski w Paryżu. W 1918 r. przebywał w USA, gdzie 8 października 1918 r. przedstawił prezydentowi Wilsonowi program odbudowy Polski (z mapą, która stała się podstawą oficjalnego stanowiska KNP i delegacji polskiej na konferencję pokojową). W 1919 r. był głównym, obok Ignacego Paderewskiego, delegatem Polski na paryską konferencję pokojową 1919–20, na której referował sprawę granic Polski; 28 czerwca 1919 wraz z Paderewskim podpisał w imieniu Polski wersalski traktat pokojowy.
W latach 1919–22 był posłem na sejm; 1–19 lipca 1920 członkiem Rady Obrony Państwa; a w 1923 – ministrem spraw zagranicznych. Był przeciwnikiem Piłsudskiego i jego federalistycznego programu; jako zwolennik państwa narodowego głosił ideę asymilacji Ukraińców i Białorusinów. Po przewrocie majowym 1926 r. był w stałej opozycji wobec obozu rządowego. 4 grudnia 1926 r. doprowadził do utworzenia Obozu Wielkiej Polski i stanął na jego czele; następnie poparł Ruch Młodych OWP i dążenia jego przywódców do objęcia kierownictwa całego obozu. Był inicjatorem powołania w 1928 r. Stronnictwa Narodowego i przekazania jego kierownictwa w ręce młodych działaczy. Po 1934 r. nastąpił znaczny spadek jego aktywności.
W Myśli nowoczesnego Polaka (1902) sformułował zasady obowiązku narodowego. Naród u Dmowskiego to podmiot działań społecznych i politycznych, jego interesom powinny być podporządkowane wszystkie interesy grupowe i jednostkowe. Celem walki narodowej miało być nie tylko odzyskanie niepodległości, ale też poniesienie potencjału gospodarczego i kulturalnego narodu; inne grupy narodowe miały ulec polonizacji lub izolacji, połączonej z ograniczeniem ich miejsca w życiu kraju. Dmowski odrzucał insurekcyjną drogę do niepodległości; nie wykluczał konspiracyjnych form działania, nacisk kładł jednak na wykorzystanie form legalnych. Realizację dążeń niepodległościowych wiązał z wybuchem konfliktu zbrojnego między państwami zaborczymi. Rosję uznawał za mniej groźną niż Niemcy i postulował połączenie wszystkich ziem polskich pod jej protektoratem. Koncepcje te przedstawił w książce Niemcy, Rosja i kwestia polska (1908).
Po powrocie do odrodzonej Polski skupił uwagę na pozyskaniu młodego pokolenia, z którym wiązał nadzieje na budowę „wielkiej Polski”; w jego wypowiedziach, oprócz wcześniej formułowanych, np. o niebezpieczeństwie niemieckim (Polityka polska i odbudowa państwa, 1925) i o potrzebie umacniania sił narodowych, pojawiły się nowe treści – już we wcześniejszych publikacjach dawał wyraz poglądom antysemickim (m.in. Separatyzm Żydów i jego źródła 1909); coraz wyraźniej głosił potrzebę walki z nadmiernym, jego zdaniem, wpływem Żydów w sferze życia gospodarczego; upatrywał w ich poczynaniach (a także masonów i Niemców) źródła niemal wszystkich polskich niepowodzeń. Poglądy te najpełniejszy wyraz znalazły w powieści Dziedzictwo (wydanej w 1931 r. pod pseudonimem Kazimierz Wybranowski) oraz artykułach zebranych w tomie Przewrót (1934). Na przełomie lat 20. i 30. zainteresował się faszyzmem włoskim, w którym widział przejaw nadchodzącej ery „rewolucji narodowej”. Hitleryzm uznawał za przejaw rewolucji narodowej i dopatrywał się w jego antysemityzmie pozytywnych skutków również dla Polski. Dmowski krytykował zarazem faszystowskie zasady wodzostwa i militaryzację ruchów politycznych; nie akceptował też zasad rasizmu antropologicznego. Głosząc potrzebę walki o „unarodowienie” życia społecznego, na pierwszym miejscu stawiał troskę o bezpieczeństwo państwa, w związku z czym występował przeciwko podejmowaniu walki o władzę, jako niebezpiecznej dla jego całości.
